UXUİIUP-UXUİIUPRZ SRDİ MNPSG% RS İNDÖUMTİ

&Gzkşğjnpr ıhudnğndkrdzzşğ/

Üğşj% ZUĞŞM UĞ?$ ULŞTSTÖŞUZ

ՇԱՐ. 2

Xnhtğ Auııtoşuzrz%

İ$ Sşiğnh Subınjr 95-usşuw ubumşğırz

aşxudnğ-sşğqumuw çuğşmusri

----------------------------------------------------

Ի՞նչ կը նշանակէ լիբանանահայ ըլլալ, աւստրալիահայ ըլլալ, գանատահայ ըլլալ, հա՛յ ըլլալ։ Հայ քրիստոնեա՞յ ենք, քրիստոնեայ հա՞յ ենք, հայ-քրիստոնեա՞յ ենք, հայքրիստոնեա՞յ ենք –– «Հայինքնութիւն վերնագրով բանաստեղծութիւն մը ունիմ, որ կարելի է լսել այցելելով https://www.facebook.com/nareg.alemezian/

 Այսօր, Նոր աշխարհի հայերուն համար ինքնութեան սահմանումին մէջ խնդրայարոյց տեղ տրուած է նաեւ լեզուի՛ն` խօսակցական եւ գրաւոր հայերէնի գործածութեան չափին։ Մեծ հայրիկը հիւանդանոցին մէջ թոռնիկին կը յիշեցնէ, թէ ինք անգլերէն չի՛ գիտեր, եւ կը յանձնարարէ.- «Ասիկա կը նշանակէ որ դուն պիտի ստիպուիս ինծի հայերէն գրել քու նամակներդ» (էջ 196)։ Ենթադրենք, որ Ռուբէն հայերէն գրեց իր նամակները. անոր զաւակնե՞րը, թոռնե՞րը…։ Արդէն իսկ հայերէն խօսիլը եւ գրելը մէկդի դրած ենք եւ «հայ զգալու» զանազան չափորոշիչներով կը մխիթարուինք։ Լեզուն կորսնցուցած ենք, սակայն «հայ ըլլալը» կ՛ապրինք բազմազան երեսակներով` որպէս անհատական ընտրութիւն իւրաքանչիւրիս նախընտրած դեղարկութեամբ (dosage) եւ համայնական կեանքին մեր մասնակցութեան որակով ու քանակով։ Անկասկած օրէ-օր առաւել մտահոգիչ պիտի դառնայ այս պարագան, երբ պիտի դժուարանանք լեզուն կորսնցնելով հանդերձ հայ քրիստոնէական հաւատքն ու ազգային գիտակցութիւնը պահպանելուն նորաբոյս սահմանումներ որոնել։

 Վերադառնալով վէպին, խորհրդածութիւններս խորացնելու համար` ինքնութեեան հարցը շօշափող երկու հատուածներ կ՛առանձնացնեմ. առաջինը` առնչակից երկու հատուած ԱՌԱՍՏԱՂ-էն. երկրորդը` հատուած մը ԱՌԱՍՏԱՂԻՆ ՄԻՒՍ ԿՈՂՄԸ -էն.-

 (ա) «Օր մը, երբ ճանճի մը կը նայէի, մտածեցի թէ ի՞նչպէս է արդեօք ճանճի մը կեանքը։ Ձեր կեանքին մէջ հազար անգամ տեսած էք անշուշտ ճանճ մը, բայց երբեք փորձա՞ծ էք ճանճի մը մորթէն ներս մտնել։ Ի՞նչ կը զգայ ճանճ մը, ի՞նչպէս կը տեսնէ կեանքը, վերջապէս ի՞նչեր կը պատահին սա փոքրիկ անասունին փոքրիկ գլխուն մէջ։ Կը դիտէի ճանճին միօրինակ քալուածքը. երբ քալել կը սկսէր, ոտքերը այնքան արագ կը շարժէին որ չէին տեսնուեր։ Անասունը քանի մը սանթիմ կը յառաջանար ու յանկարծ կանգ կ՛առնէր։ Ի՞նչ կը սպասէր, ի՞նչու կանգ կ՛առնէր։ Առջեւի երկու թաթերը կը շփէր իրարու։ Յետոյ ուղղութիւնը կը փոխէր, դարձեալ կը քալէր քանի մը սանթիմ…։ Կանգ կ՛առնէր։ Կը քալէր, կանգ կ՛առնէր։ Քիչ անգամ նոյն գծին վրայ կը շարունակէր իր ճամբան։ Քանի անգամներ ջանացի ենթադրել թէ դէպի ո՞ր կողմը պիտի փոխէ իր ուղղութիւնը։ Միշտ սխալեցայ։ Աննախատեսելի էր։ Յետոյ միջատը յանկարծ թռիչք կ՛առնէր օդին մէջ, քանի մը հեղ կը շրջէր իր «օդակայանին» շուրջ եւ յետոյ դարձեալ կը թառէր հոն ուրկէ մեկնած էր, կամ քիչ մը աւելի հեռու։ Բայց կարծես յամառութիւն մը ունէր կէտէ մը չհեռանալու, կէտի մը շուրջ դառնալու։

 Այսպէս երկար դիտեցի զայն, մինչեւ որ ճանճը յանկարծ վերջնականապէս հեռացաւ առաստաղէն եւ կորսուեցաւ դէպի հիւանդանոցին նրբանցքը» (էջ 12–13)։ (13)

 Հատտէճեան ճանճին առաստաղէն յանկարծական վերջնական հեռացումը կը կապէ հօր սիրելիներուն, երբ կը գրէ.- «Ո՞վ կ՛ափսոսայ ճանճի մը կողմէ լքուելու վրայ։ Կը բաւէ որ հարազատներս չլքեն զիս։ Կը բաւէ որ Սաթենիկ, Ռուբիկս, Յակոբ, կամ Վերժինս, հօրս, մօրս պատկերները չլքեն զիս…։ Ես անոնցմով է որ կ՛ապրիմ» (էջ 145)։

 (բ) «Սուրճ պիտի գնէի։ Անցայ անուշահոտութեան բաժնէն, անցայ պայուսակներու ու ձեռնոցներու բաժնէն, անցայ կնոջական փէշերու բաժնէն, իջայ վարի յարկը, որ սիւփէր-մարքէթի բաժինն է։ Ուղղակի գացի ու կանգնեցայ սուրճի բաժնին առջեւ։ Ամէն անգամ այսպէս կ՛ընեմ։ Կը կանգնիմ ու կը նայիմ այն տասնեօթը տեսակ սուրճերուն, որոնք քով քովի դրուած են ապակեայ պահպանակներու մէջ։ Իւրաքանչիւր պահպանակին վրայ գրուած է երկրի մը անունը։ Փորթօ Րիքոյի սուրճ։ Պրազիլիոյ սուրճ։ Թրքական սուրճ։ Հայկական սուրճ։ Միւսները բնաւ կարեւոր չեն ինծի համար։ Ես ուղղակի կը նայիմ երկու պահպանակներուն, որոնք փոթորիկներ կը ստեղծեն հոգիիս խորը։ Միամիտ եմ, գիտեմ, միամիտ եմ որ կը յանձնուիմ այսպիսի փոթորիկներու։ Բայց այդ փոթորիկը այս երկրին մէջ ինծի մնացած երջանկութիւններէն մէկն է։ Նայիլ ապակեայ երկու պահպանակներուն, որոնցմէ մէկուն մէջ սուրճը կը հրամցուի որպէս թրքական սուրճ, որոնցմէ միւսին մէջ սուրճը կը հրամցուի որպէս հայկական սուրճ։ Ես գիտեմ թէ այդ երկու սուրճերը գրեթէ միայն անունով տարբեր են։ Իրականութեան մէջ նոյն համն ունին, նոյն բուրմունքը, նոյն գոյնը։ Այնուհանդերձ վաճառորդ գեղեցիկ աղջկան կը հրահանգեմ որ այդ երկու սուրճերը խառնէ իրարու եւ ծրար մը խառնուրդ սուրճ տայ ինծի։ Աղջիկը կը գործադրէ նոյնութեամբ։ Ես մեծ հաճոյքով այդ ծրարը կը դնեմ գնումներու սակառին մէջ։

 Այս անգամ ալ այդպէս ըրի։ Գիշերը հիւր պիտի ունենայի ու գիտէի թէ այդ հիւրերն ալ, ինծի պէս, տակաւին չէին մոռցած սուրճի այն տեսակը, որուն վարժուած էինք մեր երկրին մէջ։ Բայց հիւրերս բացարձակապէս չէին կրնար ենթադրել, թէ ես ինչե՜ր կը զգայի, երբ այդ սուրճին ծրարը կը դնէի գնումներու սակառին մէջ եւ կը շարունակէի շրջիլ հանրախանութենէն ներս։ Այդ սուրճին մէջ ամբողջ իմ անցեալս կար, ամբողջ մանկութիւնս կար, այդ սուրճին մէջ հօրս յիշատակը կար, եւ դեռ շատ բան» (էջ 205)։

 Այս երկու հատուածները Հատտէճեանի դիպուկ գրելաոճէն ճաշակ մը կու տան մեզի եւ վէպին առաստաղը կը բանան ճանճի ու սուրճի նման պարզ, աննշան միջատի մը թռչկոտումով եւ ըմպելիի մը համով-հոտով։  

Եթէ ճանճին տեղ մարդ մը դնենք, պիտի տպաւորուինք Հատտէճեանի 25–30 տողերուն մէջ հայ մարդուն խառնաշփոթ, խուճապահար, ինքն իր վրայ շրջող եւ իր խարիսխ-կէտէն հեռացող հոգեվիճակը տալու թեքնիքէն –– ո՞ւր կ՛երթայ ան. Մոնթրէա՞լ. ան այլեւս անվերադարձ կը կորսուի հիւանդանոցէն։ Ճանճին/մարդուն հեռացումէն ետք լքումը կը տանջէ մենաւոր հիւանդը` հայրը/մեծ հայրը։ Դժբախտաբար, Սաթենիկ, Ռուբիկ եւ Յակոբ կը լքեն հայրիկը ու Գանատա կը գաղթեն. Վերժին` մահով զինք լքած էր արդէն. հօրը եւ մօրը պատկերները կը յամենան. ասոնք բոլորը միասին յիշատակի թեւ երազով կեանք կու տան հիւանդին, մինչեւ որ օր մը ինքն ալ յիշատակ դառնայ` մշտապէս յիշուելու համար մասնաւորաբար իր միակ աղջիկէն` Սաթենիկէն։ Առածը կ՛ըսէ.- «Լեռը լեռան չի՛ միանար, բայց մարդը մարդուն կը միանայ». հոս հոգեհատոր մարդիկ թէեւ ֆիզիքապէս իրարու չեն միանար, սակայն ոգեղինաբար միացած մնացած էին արդէն…։

 Իսկ սուրճը մեզ Մոնթրէալ կը հասցնէ։ Հակառակ Մոնթրէալի սառնամանիքին, Սաթենիկին մեզի հրամցուցած սուրճը տաք է` Հին աշխարհի կարօտով։ Եթէ սուրճը եւս մարդով –հայ մարդով– փոխանակենք, դարերու դրացնութեան յենած թուրքն ու հայը պիտի կարենանք զատորոշել տասնեօթը տեսակ մարդերու խառնարանին մէջ, բայց պիտի չկարենանք մեր հոգիին խորէն յառնող փոթորիկները հանդարտեցնել։ Որքա՜ն ալ նոյն համը, նոյն բուրմունքը եւ նոյն գոյնը ունեցող թուրքն ու հայը իրարու խառնենք ու մէկ ծրարի վերածենք, մեր ամբողջ անցեալը եւ մեր հայրերուն ու մայրերուն քաղցր/դառն յիշատակը –եւ դեռ շա՜տ բան– պիտի ապրինք, պիտի վերյիշենք, պիտի աւաղենք։ Նոր աշխարհին մէջ թրքական ու հայկական երկակի ինքնութեամբ իրարու պիտի ագուցուի՞նք։  

Դ.- ԱՌԱՍՏԱՂԻՆ ՄԻՒՍ ԿՈՂՄԸ - (ԱՌԱՍՏԱՂ)` ԴՈՒՐՍԷՆ ՆԵՐՍ ԵՒ ՄԷՋ-ՄԷՋԻ

 Հայ հայրը/մեծ հայրը Պոլսոյ հիւանդանոցին մէջ կ՛երեւակայէ.- «Առաստաղիս վրայ սաւառնակ մը ահա այժմէն թռիչք կ՛առնէ։ … սաւառնակը սաւառնակ չէ, այլ ճանճ մը։ Մէկը` ամենօրեայ ճանճերէս, զոր ես շփոթեցի սաւառնակի մը հետ» (էջ 197)։

 Ճանճը Մոնթրէալ կը ճախրէ, Մոնթրէալի մէջ կռունկ կ՛ըլլայ, արագիլ կ՛ըլլայ եւ կարօտի թեւածումներով, երգի ծուէններով մեզ մեր Երկիրը կը տանի.-

 «… կռունկ մեր աշխարհէն խապրիկ մը չ՛ունի՞ս,

 ձայնիկդ անուշ,

 աղուհացկեր մարդկանց կարօտ մնացինք,

 ելանք, գնացինք,

    ելար, գնացիր …»

 «… բարի արագիլ, բախտի արագիլ,

 իմ բալիկների աստղերն են շողում,

 վշտերս դառան ժպիտներ շողուն,

 արտեր այգիներ, մանուշակ երկինք …»

  «Ո՞ւր է Մուշը, ո՞ւր է Վանը,

 ո՞ւր է հայոց Արտահանը.

 ո՞ւր է հայոց դաշտն ու ձորը.

 խօսէ՛ք Հայաստանի լեռներ…»

 Մինչ, Մոնթրէալի իր բարոյապէս փլուզող տան աւերակներուն տակ կքած Սաթենիկ հայրը յիշելով` կը յարէ.- «Կ՛երեւակայէի որ ան իր աչքերը սեւեռած էր առաստաղին վրայ եւ հոն անգամ մը եւս կը կարդար իր սեւ ճակատագրին վէպը» (էջ 237), եւ կը յաւելու.- «… հօրս պէս շարունակ նայեցայ դէպի սեւ եւ մութ առաստաղը» (էջ 239)։

 Նախավերջաբանի այս հանգրուանին, ԱՌԱՍՏԱՂ-ը կը թողում պահ մը եւ ճանճին հետ ԱՌԱՍՏԱՂԻՆ ՄԻՒՍ ԿՈՂՄԸ կ՛անցնիմ` վէպին կշռոյթով դուրսէն ներս երթալու եւ մէջ-մէջի երթուդարձերս շարունակելու համար։

 Նախապէս նշուած վէպին երկու գլխաւոր մոթիֆներուն վրայ –(ա) մշակութային ցնցում (14) եւ (բ) հայ ընտանիքի ու ազգի քայքայում, եւ անոնց յանգման կէտին` ինքնութեան սահմանում, ուր հայերէն խօսիլն ու գրելը, հայ զգալը, հայ ըլլալը շօշափած էի– կը բարդուին (գ) Հայ եկեղեցւոյ դերակատարութիւնը եւ (դ) հայ/օտար –գանատահայ– նոր ընտանիքին կազմութիւնը` միշտ հեռաւոր հօր/մեծ հօր անմոռաց յիշատակին եւ մերձաւոր մօր աչալուրջ հսկողութեան հովանիին ներքեւ։

 Կը զանցեմ այլապէս հետաքրքրական այլ դէմքեր եւ դէպքեր (Հայաստանէն եկած Կարինէն եւ գանատացիէ մը աւելի գանատացի եղած անոր հայ ամուսինը` Կարպիսը, Անին եւ մեր անուշապուրի բարակ թելով հայութեան կապուիլ փորձող անոր գանատացի ամուսինը` Փիթըրը, դդումի լիցք եփելը, թօփիկ պատրաստելը, ճաշելու համար սեղան նստիլը, (15) Մոնթրէալէն Պոլիս վերադարձող Պարոն Վարուժանն ու տիկինը` Աստղիկը եւ այլն), մեր ուշադրութիւնը սեւեռած պահելու համար վերեւ յիշուած չորս ներբեռնուած մոթիֆներուն վրայ, որոնց շուրջ կը բանի վէպը։

 Կը սկսիմ Մոնթրէալի հայ եկեղեցիէն։ Հատտէճեան 253–282 էջերով մեզ եկեղեցւոյ օղակին մէջ կը պահէ։

 Սաթենիկ, Պոլսոյ եկեղեցիներուն արարողութիւններուն կարօտով եւ Ռուբիկին դպիրի շապիկ հագած չըլլալու ափսոսանքով, կ՛որոշէ եկեղեցի երթալ Դեկտեմբերի սկիզբը, սաստիկ ցուրտին, գանատական Ս. Ծնունդի օրերուն, գանատահայկական քերմէսին օժանդակելու համար։ (16) Ան սիրով եկեղեցի կ՛երթայ` ականջալուր հայրիկին «Աղուոր աղջիկս, ամէն Կիրակի եկեղեցի գնա՛» փափաք-հրահանգին, եւ կը խորհրդածէ.-

 «- Այո՛, հայրիկ, ըսի, հարկաւ։ Պիտի երթամ։

 Միայն ինծի ըսաւ այս բանը։ Ո՛չ Յակոբին, ո՛չ ալ մանաւանդ Ռուբիկին։ Ինծի ըսաւ։ «Կ՛ուզեմ որ ամէն Կիրակի եկեղեցի երթաս»։ Երթաք չըսաւ։ (17)Երթա՛ս։ Եւ ես շատ վերջն էր որ հասկցայ թէ ինչու։ Որովհետեւ ան գիտէր թէ ամէն ինչ ինձմով կը սկսէր ու ինձմով կը վերջանար։ Ընտանիքին մայրը» –– Մայր եկեղեցի եւ մայր ընտանիքի…։

 Սաթենիկ կը շարունակէ առանձինն եկեղեցի երթալ` իր հայրիկին տուած խոստումը յարգելու համար, եւ հաւատալով, որ «այս օտարութեան մէջ միայն եկեղեցին էր որ մեզ կրնար պահել մեր ընտանեկան բարքերուն մէջ»։ Կրցա՞ւ պահել…։ «Առաջին քանի մը տարիներուն Ռուբիկ սիրով ընկերացաւ ինծի։ … Իր տարիքի երիտասարդները եկեղեցի չէին երթար։ Իր տարիքի երիտասարդները եկեղեցին նեղացուցիչ կը գտնէին»։

 Նոր աշխարհի մէջ, երկու աշխարհներու մէջ ապրող հայեր եկեղեցին որպէս ներքին-հայկական պատնէշ կ՛ըմբռնեն ընդդէմ արտաքին-գանատական ընտանեքանդ յարձակումին։ Քիչ մը ամեն տեղ, մանաւանդ համալսարանական տարիներուն, երիտասարդներ կը սկսին ընդհանրապէս եկեղեցիէն, ակումբէն, կառոյցներէն, հայութենէն հեռանալ, անջատուիլ, խզուիլ։ Այսօր Լիբանան թէ Պոլիս նոյնը չէ՞ պարագան. ո՞ւր են մեր երիտասարդները. ո՞ւր են հայ կեանքի պաշտօններուն փարած մեր ազգայիններուն երիտասարդ զաւակները։

 Եկեղեցւոյ սրահին մէջ ինչո՞ւ եկեղեցիէն շատ աւելի մարդ կար։ «Ասոնք սրահ մտած էին առանց եկեղեցի հանդիպելու։ Անոնք եկեղեցիին համար չէր որ կուգային, ընդունելութեան մասնակցելու, իրենց բարեկամները տեսնելու համար էր որ կուգային։ Պատարագի աւարտին սրահը քանի մը վայրկեանի մէջ լեցուեցաւ»։ Այսօր ընդունելութեան մասնակցելու եւ իրենց բարեկամները տեսնելու համար եկողներուն թիւն անգամ նուազած է. մարդիկ իրարու կ՛այցելեն, զիրար կը տեսնեն, կը հիւրասիրեն եւ կը հիւրասիրուին Դիմատետրով, որուն վրայ այս օրերուն ամեն տեղ նաեւ գումարուած են քորոնաժահրի բարդութիւնները…։

 Եկեղեցական արարողութեան յաջորդող ընկերային մթնոլորտն ու ընդունելութիւնը այլեւս աւանդական դարձած են եկեղեցւոյ սրահին մէջ, եւ նոյնիսկ օգտակար են։ Ասոր եւս կցած ենք «ազգապահպանում» պիտակը, երբ մանաւանդ դասական հայ թաղի/ծուխի/համայնքի փակ եւ սերտ կեանքը` տեղ-տեղ կեթոն –ընտանիք, ազգականներ, դրացիներ, ընկերներ, ինչպէս նաեւ դպրոց, ակումբ, միութիւններ– չենք կրնար ունենալ Նոր աշխարհին մէջ եւ հոս, եկեղեցւոյ սրահին այս ջերմ ու ընտանեկան մթնոլորտին մէջ, հայերէն, թրքերէն, անգլերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներու զրոյցով, հայ նուագով, երգով ու պարով, ճաշով իրարու հետ ժամանակ կ՛անցընենք։

 Սաթենիկ յաճախ կը քաջալերէր զաւակը իր հետ եկեղեցի երթալու։ Ան կը զարմանար, որ Ռուբէն կոպտօրէն կը մերժէր զինք։ «Ի՞նչ պատահած էր Ռուբիկին։ Ասիկա անոր սովորական խօսելակերպը չէր։ Ան երբեք այսքան կարճ ու կտրուկ, կամ չոր շեշտով չէր խօսեր ինծի հետ։ Նայեցայ աչքերուն մէջ, բայց ան աչքերը փախցուց իմ աչքերէս։ Սրտիս մէջ բան մը բռնկեցաւ»։ Սաթենիկ տեղի չի՛ տար. ողոքիչ հաստատումներ կը կատարէ` ընտանիք եւ ազգ իրար խառնելով.- «Կ՛ուզեմ որ գիտնան որ մենք պահած ենք մեր ընտանեկան գիծը։ Մեր աւանդական գիծը։ Հիացումով նային քեզի, եւ ըսեն. Ահաւասիկ հիանալի տղայ մը որ կը յարգէ իր մայրը, կը սիրէ իր եկեղեցին, եւ պատիւ կը բերէ մեր ժողովուրդին»։ Եւ կ՛աւելցնէ.- «Գիտես, ըսի, մենք այստեղի ուրիշ ընտանիքներուն չենք նմանիր»։ (18)Համոզելու որպէս վերջին միջոց, մայրը զաւկին կը յիշեցնէ.- «Դուն ճիշդ այն թոռն ես զոր մեծ հայրիկդ տեսնել պիտի ուզէր հոն կամ հոս»։

ՇԱՐ. 2

------------------------------------------------------------------------------------------

  13- Հետաքրքրական է նշել, թէ 23 Մարտի «ՄԱՐՄԱՐԱ»-ի ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ-ի «ՊԱՏԻՆ ՎՐԱՅ ՃԱՆՃ ԿԱՅ - Բ.» սիւնակին մէջ, Հատտէճեան կը գրէր.- «Պիտի արժէր որ հոս յիշէի քանի մը տող «Առաստաղ» վէպի առաջին էջերէն։ Ուրեմն կարդամ» եւ նոյն հատուածը կը մէջբերէր։ http://www.normarmara.com/husadedr.html {այցելած եմ 23 Մարտ 2021–ին}

 14- Քանի մը տարիէն մշակութային ցնցումը անցեալ կ՛ըլլայ։ Կը յաջողին այն հայերը, որոնք հայ, գանատական եւ գանատահայ մշակոյթը կը կարողանան համախառնել. անշուշտ հոս եւս չափորոշիչը եւ տոկոսային համեմատութիւնը մեծ դեր կը խաղան ու կը յանգին բազմամշակութայնութեան, որ գոնէ ցարդ նոյնիսկ կառավարութեան կողմէ կը քաջալերուի Գանատայի մէջ։

15- Երբ եւրոպական քաղաքի մը մէջ ապրող Անթիլիասի դպրեվանքէն շրջանաւարտ սարկաւագի մը բարեկամ մը կը հարցնէ.- «Ի՞նչ կ՛ընես, ինչպէ՞ս կ՛ապրիս, ապրուստդ ինչպէ՞ս կ՛ապահովես», ան հետեւեալ սրամիտ պատասխանը կու տայ.- «Ես հիմա երեք սեղաններու կը սպասարկեմ։ Երկուշաբթիէն շաբաթ մարդոց ստամոքսի սեղաններուն կը սպասարկեմ (ճաշարանի մը մէջ կ՛աշխատէր). իրիկունները հայ մամուլի սեղանին կը սպասարկեմ (հայ թերթի մը սրբագրիչ էր). կիրակիները Աստուծոյ սուրբ սեղանին կը սպասարկեմ (հայ եկեղեցւոյ մը մէջ սարկաւագութիւն կ՛ընէր)»։

 16- «Ամէն տարի Եկեղեցիին քէրմէսը կը բանայինք կաթոլիկներու Քրիսթմըսէն երեք օր առաջ» (էջ 318)։ Կաթոլիկներու Քրիսթմըսը 25 դեկտեմբերին է, Հայկական Ս. Ծնունդը` 6 յունուարին։ Այս աննշան թուող մանրամասնութիւնը Նոր աշխարհին յարմարելու –դուրսը ներս բերելու– մեր տրամադրութիւնը ցոյց կու տայ, երբ մանաւանդ կէս-կատակով կ՛ըսենք, թէ հայերս բախտաւոր ենք` որովհետեւ երկու Ս. Ծնունդ կը տօնենք։ Ս. Ծնունդի տօնակատարութեան կողքին` Հայկական ցեղասպանութեան ցոյցեր, Ս. Վարդանանց հանդիսութիւններ, հայերէն թերթեր, գիրքեր, ֆիլմեր, տոհմիկ աւանդութիւններ եւ այլն` ինքնութեան ցոլացում կը դառնան։

 17- Ինչո՞ւ եկեղեցի կ՛երթանք, ե՞րբ եկեղեցի կ՛երթանք, ի՞նչ յաճախականութեամբ եկեղեցի կ՛երթանք, հայերուն քանի՞ տոկոսը ամեն կիրակի եկեղեցի կ՛երթայ։ Այս եւ այսպիսի հարցումներուն պատասխանները գոյութենական տագնապի կը յանգին։ Գիտենք, թէ մեծ մասամբ կիներ եւ ծերեր եկեղեցի կ՛երթան։ Բացի խորհրդակատարական եւ թաղմանական պարտաւորութիւններէն` մեծ տօներուն խուռներամ եկեղեցի կ՛երթանք, ոմանք հաւատքի ապրումով հոգեւոր սնունդ ստանալու համար կ՛երթան, ոմանք լաւ քարոզ մը լսելու համար կ՛երթան, ոմանք եկեղեցւոյ ազգային դերակատարութիւնը յարգելով կ՛երթան, ոմանք աւանդութիւնը պահելու համար կ՛երթան, ոմանք որպէս վարժութիւն կ՛երթան, ոմանք որպէս ընկերային հանդիպումի հաւաքավայր կ՛երթան, ոմանք որպէս նախապաշարում կ՛երթան եւ այլն։

 Եկեղեցի երթալը ամեն բանէ առաջ կարգապահութեամբ կ՛ըլլայ։ Կրնա՞ք երեւակայել, որ եթէ բոլոր հայերը կիրակի օրեր ժամը 11–12 իրենց ապրած քաղաքին եկեղեցիներուն մէջ իրարու աղօթակից դառնան` ինչպիսի՜ քրիստոնէական հաւատք եւ հայկականութիւն կը ծաղկի։ Պէտք է մտածել, թէ ինչպէ՞ս կարելի է այս մէկը կատարել։

 18- Մե՞նք ենք ուրիշը, թէ ուրիշը. ուրիշին համար մենք ի՞նչ ենք, ուրի՞շը. Գանատայի մէջ, Նոր աշխարհի մէջ բոլորս ալ ուրիշ ենք։ Լոս Անճելըս, ամերիկացի մը հայկական նպարավաճառատուն մը կը մտնէ եւ անգլերէն խօսելով փաունտ մը սուրճին գինը կը հարցնէ։ Հայ վաճառորդուհին ընկերուհին օգնութեան կը կանչէ, ըսելով.- «Արի, մի հատ իմացիր էս օտարը ի՞նչ է ուզում»։