ՆՈՐ
ԼՈՒՐԵՐ    ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ     ԳԻՐՔԵՐ   ԱՐԽԻՒ   ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ     ՆԱՄԱԿ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ  
Share on Facebook Share on Twitter Share via e-mail
81. Տարի

ԳԻՐՔ

ԱՐԽԻՒ - 25 ՓԵՏՐՈՒԱՐ 2021 © NorMARMARA 2001 - 2020
Share on Facebook Share on Twitter Share via e-mail

Auwuiıuzr st< buı lndğ< mujndkrdz

ÇUZUMG ERĞ? ÜĞUDŞJ FUĞVUHŞI YUBRZŞUZR ETS ND

HUAUZ>ŞJ NĞ AĞUCUĞR


Auwuiıuzr Auzğuhşındkşuz örzşul ndcşğnd ül.udnğ bıuhg &İhuwumnwır zu.uüuandkrdz/ wuwıuğuğndkrdz sg ağuıuğumşj^ foxumuz çnpn= uğıuwuwışlnf Ül.udnğ bıuhr hşır ışpumul Irğuz :uvuındğşuzg hubı+ztz uöuı uğqumşlnd uxzvndkşusç! {Uğstzyğti´ kşğkri ağuıuğumndkşuz cusşğndz zşğmuwujndj ül.udnğ bıuhr wuwıuğuğndkrdzg^ nğ buı lndğ< t! Anz üğndu, t aşışdşulg$

{Auwuiıuzr örzşul ndcşğnd ül.udnğ bıuhg rğ foxumuz çnpn=g m'uğıuwuwıt uzaşxuışi şd uzarsz huıouxzşğnf Auwuiıuzr örzşul ndcşğnd ül.udnğ bıuhr hşır uxu<rz ışpşmulr hubı+zt uöuısuz ets^ rzv nğ rğumuzujşğ t uxuzj Auwuiıuzr Auzğuhşındkşuz uöüuwrz şd hşıumuz buaşğg aubndr uxzşlnd% arszndşlnf sruwz uzqzumuz öüujndszşğnd fğuw! Şğmğr ausuğ uwihrir ,uzğ huwsuzzşğnd st< zsuz+ğrzum nğnbnds sg aumuhşıumuz şd uzhuıui.uzuınd =uwl t!

{Auwuiıuzr Fuğvuhşıg şd muxufuğndkrdzg uwlşdi r froumr vşz gzendzşlnd çu.ınğnb nğnbndszşğ auw cnpnfndğer ausuğ uwi oüzucusuwrz şd oumuıuüğumuz rğufroumr st<!

{Auwuiıuzr örzşul ndcşğg şğmuğ cusuzum ausçşğuıuğ mşğhnf auzendğcşj ünğ,np rb.uzndkşuz mnpst örzşul ndcşğg fuğmuçşmşlnd ndppşul uğuğ=zşğndz^ iumuwz ustz rzv rğ iuasuzzşğg ndzr! Auwuiıuzr örzşul ndcşğg huındnf mg muıuğt rğ huğıumuzndkrdzg^ cnpnfndğer aşı ndi ndir suğızvu, t kbzusrr ets!

{İışp,ndu, rğufroumr st< Auwuiıuzr örzşul ndcşğg mg huauz<şz nğ Auwuiıuzr fuğvuhşıg şd muxufuğndkrdzg ağucuğrz!

{Çuzumg srbı şpu, t cnpnfndğer aşı^ rzvhti nğ cnpnfndğez ul şpu, t çuzumr aşı!

Örzşul ndcşğnd uwi sr<usındkrdzg buı lndğ< t^ uınğ ets wuwıuğuğndkrdz sg gğud Fuğvuhşı Yubrzşuz şd giud nğ şğmğrz st< wşpuyn.umuz uğuğ= sgz t nğ mg ynğqndr! Uz znwz fuwğmşuzzşğndz hubı+zuzm gğud zuşd Ül.udnğ Bıuhr hşı *zzrm Üuihuğşuzg!

Fşğ<rz fuwğmşuzrz Fuğvuhşıg Ersuışığr rğ t<rz fğuw mnv ndppşj cnpnfndğerz şd öuznz= ağudrğşj ynpnj r<zul şd audu=ndrl Auzğuhşındkşuz Ağuhuğumr fğuw! Yubrzşuz giud nğ rz= anz hrır glluw nd cnpnfndğerz .+i= hrır ndppt!

İhuişz= öuğüujndszşğndz!


ÇNPN?R ÜNĞ;NPNDKRDZZŞĞ%

FUĞVUHŞI YUBRZŞUZR AĞUCUĞUMUZR HUAUZ>NF


Auwuiıuzr gzeersndkrdzg mg buğndzumt çnpn=r jnwjşğ nd auzğuaudu=zşğ muösumşğhşl% Fuğvuhşı Yubrzşuzr ağucuğumuzr huauz<nf! Jnwjşğnd nd çnpn=r ünğ,npndkrdzzşğnd fuwğşğg vşz wuwıuğuğndrğ nd uzumzmul mşğhnf Şğşduzr iu mus zu fuwğr st< wuzmuğ, mg audu=ndrz auğrdğudnğzşğ nd mg imirz hnxul nd muzvşl^ srbı nd srbı srum wuzmşğünf sg% Fuğvuhşı Yubrzşuz htı= t ağucuğumuz zşğmuwujzt nd wşınw uzjndsuwrz muxufuğndkrdz sg ünğ,r ülnd. htı= t üuw^ muösumşğhşlnd ausuğ uğıuaşğk .nğağeuğuzumuz gzığndkrdzzşğ!

Şğtm jndjuğuğzşğnd .ndsçg çnpn=r ünğ,npndkşuz imiud Şğşduzr Hşıumuz ausuliuğuzr s+ı! Şğrıuiuğezşğg zşğ.ndcşjrz ausuliuğuzr btz=^ fuzmuğmşlnf {Zrmnl euduouz^ uxuzj Zrmnlr Auwuiıuz´! Uznz= mnv ndppşjrz nğhtiör ndiuznpzşğ nd euiu.+izşğ sruzuz rğşzj huw=uğrz! Auzğuhşıumuz mndiumjndkşuz şğrıuiuğeumuz kşdr pşmufuğ Auwm Susrouzşuz giud nğ şmu, şz lndiuçuzşlnd ndiuznpzşğg^ huauz<şlnd nğ uznz= sruzuz rğşzj% uzazuöuzendkşuz jnwjşğnf nd ünğ,npndkrdzzşğnf! Sşğ zhuıumz t nğ ustz şğrıuiuğe rğ vuynf^ rğ qşdnf suizumjr auwğşzr=r yğmndkşuz^ wuwıuğuğşj uz!

Eubzumjndkşuz şğrıuiuğeumuz srndkşuz uzeus ?ğriırzt Fuğeuzşuz erışl ındud nğ zşğmuwri çnlnğr arszumuz zhuıumg htı= t glluw hşındkşuz hubıhuzndkrdzg!

Hşıumuz Ausuliuğuzr zu.uüuar hubı+zumuıuğ Üşpus Ütnğüşuz fşğuauiıuışj rğ zu.mrz erğ=nğnbndsg$ muxufuğndkrdzg htı= t ağucuğumuz zşğmuwujzt!


UXNP>UHUANDKŞUZ ZU:UĞUĞ ÜNOU

RĞ İ:ULG GZENDZŞJ ND ZŞĞNPNDKRDZ :ZEĞŞJ


?nğnzuwr ausuouğumg uwlşdi buı şğmuğ cusuzumt r fşğ ıumzndfğuw gğu, t şğmğr auduiuğumbxndkrdzzşğg^ rb.uzndkrdzzşğg şğmğr çzumrvzşğtz buğndzum mg huauz<şz nğ ünğ,ueğndrz öündbndkşuz çnlnğ sr<njzşğg^ suizudnğuçuğ mg huauz<ndr nğ auwğşzumrjzşğg aşxnd szuz çuösndkrdzzşğnd st< sızşlt^ aşxudnğndkrdz huaşz nd azuöuzerz çnlnğ srdi sr<njuxndszşğndz! Çuwj auğjz uwz t nğ şğç mg aşışdrz= rğrmndzg aupnğendu, lndğşğndz^ mg ışizşz= nğ şğmğr pşmufuğzşğg ustztz uxu< rğş_z= şz nğ uzışi m'uxzşz şğmğr çzumrvzşğndz wuzqzuğuğndu, sr<njuxndszşğg^ ünj iğuazşğnd st< çuösndkrdzzşğnd suizumjndkşusç =upu=umuz audu=nwkzşğ nd ausuündsuğzşğ mg iuğ=şz^ şğmuğubndzv ouxu.+indkrdzzşğ m'gzşz!

Uwihrir huğuüuw sg iışp,ndşjud Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğ (uağtıırz Ünouwr aşı! Zu.uğuğ Ünou^ nğ üğşkt ustz +ğ mg wuzqzuğuğt çuösndkrdzzşğt aşxnd szul^ suizumjşjud wndpuğmudnğndkşuz sg nd sıud çuösndkşuz st<! Huğuüuz buı uv=uxnd tğ^ (uağtıırz Ünou gzendzşj rğ i.ulg nd zşğnpndkrdz .zeğşj!

Rilus ürındkrdzzşğnd nd huısndkşuz suizuütı Sndausstı Tsrz İuğuvr wndpuğmudnğndkrdzz t nğ .zeğnw uxuğmuw euğqu, t! Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğ Ünou^ nğ ağuauzüu, t nğ wndpuğmudnğndkrdzzşğndz sruwz şğşindz anür zşğmuw üızndr^ uwi wndpuğmudnğndkşuz suizumju, tğ^ sızşlnf çuösndkşuz st<! Lğuüğnpzşğ şğtm :nğağeuğuzr st< wrbşjndjrz uwi mtıg nd çujuığndkrdz ndöşjrz Zu.uğuğtz! Zu.uğuğ Ünou gzendzşj rğ i.ulg!

{Çnlnği ul ürışz= kt rzvhrir huwsuzzşğnd st< t nğ mg ıuğu,ndr ?nğnzuwr ausuouğumg^ ustz +ğ mg mğmzşz= kt htı= t aşxnd szuz= çuösndkrdzzşğnd st< sızşlt! Şi htı= t zu.uışitr nğ uwi wndpuğmudnğndkşuz gzkuj=rz hrır .u.ır aşxudnğndkrdz huaşlnd imöçndz=g^ ndiır i.ul ünğ,şjr nd uınğ ausuğ zşğnpndkrdz mg .zeğşs rs auwğşzumrjzşğtz´^ giud Ünou!

Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğ Ünou irğndu, =upu=uütı sgz t^ uwi .zeğrz st< ul üzuauışlr mşjndu,= ndzşjud =uzr nğ ürıjud rğ i.ulg .niınfuzrl nd zşğnpndkrdz .zeğşl!


WNDZUİIUZ MG HUAUZ>T NĞ UWU İN(RU IUOUĞRZ FŞĞUEUĞQNDR KUZÜUĞUZR MUĞÜUFROUMG


Uwu İn)ru ıuouğg 24 Wndlri 2020rz auzndu, tğ kuzüuğuzr muğüufroumrz nd fşğuyn.ndu, tğ sömrkr! Uwe +ğ ışpr ndzşju, tğ Ndğçukr zusuör auzeriudnğ uğuğnpndkrdz% ıuouğtz zşği şd endği udşlr =uz 500 auöuğ suasşıumuzzşğnd suizumjndkşusç! Ktşd kğ=umuz mnpsr ausuğ auğjg yumndu, t nd ıuouğg uwlşdi mg ,uxuwt nğhti sömrk^ çuwj Wndzuiıuz vt aubındu, uwe üupuyuğrz aşı nd uzgzendzşlr mg zmuıt kğ=umuz rb.uzndkrdzzşğnd nğnbndsg!

SUMr Suğend rğudndz=zşğnd .nğandğer 46ğe ziıubuğ<uzr gzkuj=rz Wndzuiıuzr Uğıu=rz Ünğ,nj Zu.uğuğ Zr=ni Itzırui +ğumuğür çşğud wndzumuz mnpsr ausuğ uwi muğşdnğ .zerğg nd giud nğ Uwu İn)ruwrz htı= t mğmrz fşğueuğqzşl kuzüuğuzr muğüufroumg!

{Çnlnğ hşındkrdzzşğg^ uzmu. =upu=umuz^ ızışiumuz^ sbumndkuwrz ausumuğüşğtz^ huğıudnğ şz öşğ, szul sbumndkuwrz wndbuğquzzşğnd muğüufroumr ynyn.ndkrdzzşğtz´^ giud Itzırui! Giı rğşz^ Uwu İn)ruwr muğüufroumr ynyn.ndkrdzg zşğaum mg szuw sbumndkuwrz cuxuzündkşuz nğşdt gzmulsuz! {Sşz=^ rzvhti zuşd sr<uöüuwrz uwl muösumşğhndkrdzzşğ nd muxnwjzşğ^ mg huauz<şz= fşğueuğqzşl uwi wndbuğquzr zu.mrz muğüufroumg´^ giud wnwz Zu.uğuğg!

Wrbşjzşz= nğ Uwu İn)ru ıuouğg s+ıudnğuhti auöuğ ıuğr buğndzum mg zmuındtğ ub.uğar usşzusş, ıuouğg! 1934rz Ukukrdğ= ıuouğrz ındu, tğ kuzüuğuzr muğüufroum! Iuouğg zşğuxzndu, tğ RDZTİ?*r ausub.uğauwrz cuxuzündkşuz juzmrz st<!


AUW ÜŞĞRZŞĞND AUĞJG ZŞĞMUWUJNDŞJUD ŞDĞNSRNDKŞUZ

WUINDM ZŞĞMUWUJNDJVRZ


Auwuiıuzr Suğend Rğudndz=zşğnd Hubıhuz &SRH/ Uğsuz Kuknwşuz şğtm Şğşduzr st< auzerhnds sg ndzşjud Auğuduwrz Mnfmuir nd Fğuiıuzr st< Şdğnsrndkşuz wuındm zşğmuwujndjrv Knwf+ ?luuğr ül.udnğu, huındrğumndkşuz aşı! *ğumuğür srum auğjg Uığhtwouzr st< auw xuösuüşğrzşğnd nd =upu=ujrumuz uzqşğnd fşğueuğqr ağuıuh .zerğz tğ! Hubıhuzg zbşj nğ uığhtwouzumuz rb.uzndkrdzzşğg uğndşiıumuz mşğhnf mg qüqüşz fşğueuğqr .zerğg^ =upu=umuz buauğmndszşğnd zrdk mg euğqzşz uwi ünğ,gzkujg^ anüşmuz ıuxuhuz=zşğ mg huıouxşz üşğrzşğnd gzıuzr=zşğndz!

Uğsuz Kuknwşuz .+işjud zuşd huışğuöstz şı= suğend rğudndz=zşğnd lndğ< .zerğzşğnd suirz^ nğnz= iışp,ndu, şz Uığhtwouzr mnpst Auwuiıuzr çzumvndkşuz ndppşul huışğuösr çujuxuwı ihuxzulr=zşğnd zşğ=şd! Giı rğşz^ auwuışujndkrdzg n_v sruwz vt eueğu,^ uwl zuşd znğ öuğüujndszşğ iıuju, t Uığhtwouzr st<!

Mnpsşğg zu.uzbşjrz ausuışp ub.uıuz=r znğ ndppndkrdzzşğ!


Wuındm {Suğsuğu´ +ğukşğkrz

*ĞNDUZ AŞI - 172

UB:UĞAG ŞD SŞZ?% SŞĞ ÇUÖNDS ANÜŞĞNF-JUDŞĞNF

Üğşj WUMNÇ IRDZŞUWŞUZ


Թումանեանի գրականութիւնը բազմաշերտ է, եւ որպէս այդպիսին՝ անխուսափելի կը դարձնէ չանդրադառնալ միւս գործերուն: Օրինակ, իր գրաքննադատական-հրապարակագրական էջերը մէյմէկ գոհարներ են իմաստասիրական՝ մեր ժողովուրդը զգաստութեան հրաւիրող, յարացոյց-ուղեցոյց՝ Հայ ուսուցիչին, մտաւորականին, արուեստագէտին, արհեստաւորին ու բանուորին, շինականին, Հայաստանի Ցաւը Հայուն Ցաւով շաղախող: Արեւելահայ ու արեւմտահայ հատուածներու եղբայրական օղակը համատեղ անքակտելի պահելու միտող խիզախ ու արդարախօս պատգամներ կան իւրաքանչիւր գրաքննադատական-հրապարակագրական էջի մէջ:

Իր գրաքննադատական մէկ էջէն քաղուած՝ հրամայական նոյն պահանջը ահա՛ կը պոռթկայ այս օրերուն ալ: Խորագիրը՝ «Գրականութեանը Ազգային Պաշտպանութիւն Պէտք Է Լինի»: «... Հայ ժողովուրդը պէտք է պարզ հասկանայ ու տէր հանդիսանայ իր ամենանուիրական ստացուածքին, իր ազգային հանճարին, պէտք է ապահովի ու կազմակերպի իր ազգային ոգու արտայայտութեան ու հզօրացման գործը, իսկ թէ ո՛րտեղից կամ ի՞նչպէս՝ էդ ամէնից հեշտն է: Ամէնից դժուարը հասկանալն ու կամաւորելը, ցանկանալն է: Գրականութիւն ունենալու համար ժողովուրդները պէտք է ոչինչ չխնայեն ու նոյնիսկ պաշտպանելու դէպքում էլ լաւ իմանան, որ իրենց պահածներից ու պաշտպանածներից տասնից մինն է միջակ գրող դուրս գալու, հարիւրից մինը՝ տաղանդաւոր, եւ հազարից մինը՝ հանճարեղ: Այո՛, կարելի է տաղանդներ ու հանճարներ ունենալ, բայց ունենալու համար պէտք է գնահատել ու պաշտպանել, իսկ գնահատել ու պաշտպանել արդէն վաղուց ասուած է, կը նշանակի՝ ստեղծել»:


ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ՝ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉ

Մեծ բանաստեղծը՝ իբրեւ ազգային-հասարակական գործիչ կը գտնենք նաեւ հայ-թաթարական ընդհարումներու օրով, 1905-1906 թուականներուն: Հայ ու թաթար գիւղերն այցելելով եւ հաշտարարի տենդագին պատգամաւորութիւններով, ան կը յաջողի Լոռին փրկել ստոյգ ու վերահաս կոտորածներէ, գրելով այսպէս. «Ես՝ ինչպէս ասացի, յանկարծ այդքան մեծ պաշտօնի վրայ յայտնուելով եւ ձեռքիս մէջ ունենալով ոյժ, ամէն ջանք գործ եմ դրել մեր գաւառներում խաղաղութիւն պահելու եւ կոտորածներին առաջքն առնելու: Եւ այսօր, ես այնքան գոհ չեմ, որ գրականութեան մէջ մի որեւէ բան եմ արել, որքան գոհ եմ, որ ակներեւ կարողացայ իրար դէմ կանգնած ժողովուրդների սրերը (*) պատեան դնել տալ»:

1914-1918 թուականներուն՝ Ա. Աշխարհամարտի եւ «Մեծ Եղեռն»ի տարիներուն, Թումանեան հրահրողն է՝ նախ հայ կամաւորական շարժումները, յետոյ՝ ռազմաճակատին վրայ հայ զինուորին խրախոյսը: Իսկ Վանի նահանջին՝ սովի ու համաճարակի սեւ օրերուն, ան գլուխ կը կանգնի՝ օգնութիւն եւ ապաւէն հայթայթելու տասնորդուող հայ գաղթականներուն:

Եթէ Թումանեան յոյսեր յարդարեց ու փոքր-ինչ տեսաւ հայուն ազատութիւնը, սակայն տխուր եւ պատրանայեղց շատ օրերու ալ ականատես եղաւ: Զինադադարին ան նախագահն եղաւ Հայկական Բիւրոյին, եւ այս անգամ ալ գօտեպնդուեցաւ հայ-վրացական կռիւները դադրեցնելու յոյսով:  

1919-ի Փետրուարին, իր ծննդեան 50-ամեակին, մեծ պոէտը նիւթ կը դառնայ ժողովրդական արտակարգ ցոյցերու՝ որոնց կայծ տուած էին Վարդգէս Աւետիսի Ահարոնեանն ու Մ. Գէորգեանը: Ասիկա ամենայն հաւանականութեամբ պատճառ կ'ըլլայ, որ երկու տարի ետք՝ 1921-ի Դեկտեմբերին, բանաստեղծը բռնուի դեղնախտէ: Վիրաբուժական գործողութեան արդիւնքը եւ 1922-ի ամրան անցուցած կազդուրման շրջանը երկար չեն տեւեր սակայն: Նոյն տարուան աշնան բանաստեղծին մէջ կը յայտնուի անողոք քաղցկեղը, որմէ բուժուելու համար Խորհրդային Հայաստանի նոր կառավարութիւնը կը վճռէ զինք Պերլին ղրկել:

Նախքան Պերլին ղրկուիլը, 1921-ին, խաղաղասէր Թումանեան Թիֆլիսէն կը փութայ Երեւան՝ այս անգամ դաշնակ-պոլշեւիկ կռիւը դադրեցնելու: Նոյն տարուան աշնան, խորհրդային կառավարութեան օրով, «Հայաստանի Օգնութեան Կոմիտէ»ի համագումարին մէջ պատգամաւոր ընտրուելով կը մեկնի Կ. Պոլիս՝ արտասահմանի հայութեան սէրն ու օժանդակութիւնը հրաւիրելու Մայր Հայրենիք:

Բայց հիւանդութիւնն ու այլ պարագաներ կը ստիպեն որ բանատեղծը մնայ Մոսկուա, ուր կը վախճանի Մարտ 23 Մարտ 1923-ին՝ խոր սուգի մատնելով համայն հայութիւնը: Մարմինը կը փոխարուի Թիֆլիս ու կը թաղուի Խոջիվանքի պանթէոնին մէջ, իսկ սիրտը՝ ծննդավայր Դսեղ գիւղին մէջ:

(*) Տե՛ս Պօղոս Մակինցեանի յառաջաբանը Յովհաննէս Թումանեանի «Ընտիր Գրուածներ»ուն մէջ, էջ 9, Պետհրատ. Երեւան, 1929, եւ նո՛յն հեղինակին կարեւոր յօդուածը Թումանեանի մասին՝ «Նոր Ուղի»ի մէջ, էջ 198-199 (Երեւան, 1929):             


«ԾԱՂԻԿ» Գրական Ազգային հանդէս – Պէյրութ (Շար. 6, մնացեալը՝ վաղուան թիւով)