TĞINPUZ ND YNDKRZ^ LUFĞNF ND VUFNDB*PLND ?ZZUĞMŞJRZ

UĞJU:R ST> RĞUFROUMG

Puğuhupşuz huışğuöstz şı= Uğju.r nd bğ<umuw ıuğu,=zşğnd st< rğufroumr auğjg şğtm =zzuğmndkşuz zrdk euğqud Tğınpuz-Yndkrz şd Lufğnf-Vufndb+plnd aşxuquwzuwrz öğnwjzşğnd gzkuj=rz! Zu. Yndkrz nd Tğınpuz .+işjuz rğuğnd aşı! Şğmnd pşmufuğzşğg =zzuğmşjrz uwz =uwlşğg^ nğnz= hrır zhuiışz şğmmnpsuzr wuğuçşğndkrdzzşğnd öuğüujsuz! Tğınpuz zbşj nğ kndğ= nd xndi suizuütızşğg mğzuz auzerhndszşğ ndzşzul rğşzj uığhtwouzjr ünğ,gzmşğzşğnd aşı^ nğhtiör udşlr uğerdzudtı euğqzşz Puğuhupr ouzuhuğauwrz nd şğmukndpuwrz aupnğeumjndkşuz ndprzşğg!

Tğınpuz^ uzeğueuxzulnf Upeusr st< arszndu, xndi-kğ=umuz szuwndz erıuğmndsr mşeğnzr ünğ,ndztndkşuz^ zbşj nğ mşeğnzg çuğşwu<np mşğhnf m'rğumuzujzt örzuendlr aimnpndkrdzg! Uz zuşd erışl ındud nğ ausuışp <uz=şğ htı= t ünğ,ueğşl örzuendlr huahuzndkşuz uxzvumrj çnlnğ auğjşğnd st<!

Zu.uüuazşğnd öğnwjtz şı= fşğnwrbşul auğjşğnd suirz =zzuğmndszşğ ndzşjuz zuşd Lufğnf nd Vufndb+plnd^ nğnz= znwzhti ,uzğujuz aupnğeumjndkşuz ousçuzşğnd .zeğrz!

HUIŞĞUÖSR GZKUJ?RZ SUĞSZUMUZ ÖUZUÖUZ

FZUİNDU;?ZŞĞ İIUJU; T 9094 UZQ

Auwuiıuzr Örzndnğumuz euıu.uö Fuat Wuğndkrdzşuz şğtm knduwrz ındşulzşğ zşğmuwujndj Uğju.şuz 44+ğşuw huışğuösr gzkuj=rz önandu, mus frğudnğndu, örzndnğzşğnd suirz^ zbşlnf nğ xuösumuz ünğ,npndkrdzzşğnd gzkuj=rz suğszumuz öuzuöuz fzuindu,=zşğ iıuju, t 9094 uzq! Önandu,zşğtz 3389r rz=zndkrdzg obendu, t! Iumudrz muz önaşulzşğnd suğsrzzşğ^ nğnzj rz=zndkrdzg vt obendu,! *ğumuz eğndkşusç ,rzuçuzumuz =zzndkrdz mg muıuğndr 30-35 önaşulr ausuğ!

?GLGOIUĞ*PLND ŞD TĞINPUZ EUI ÇUJRZ STMÖSTMND ETS

Fşğ<rz ıuğrzşğndz kndğ= =upu=umuz çuğqğuiırouz ünğ,rvzşğ buı ,uzğ nd frğudnğumuz uğıuwuwındkrdzzşğnf auzeti mndüuz rğuğnd ets^ ünğ,u,şlnf erduzuürıumuz lşöndtz buı aşxnd^ şğçşsz znwzrim xuösrm .+işluqşd sg! Uwlşdi infnğndkşuz fşğu,ndu, t aşxuışirluwrz t=ğuzzşğtz ışizşl şlnwkzşğ^ ndğ .+iumjndkrdzzşğg mus rğuğnd zmuısusç sşpueğuz=zşğg ötğnwumuz sumuğeumr r<şjndju, şz wuğüuz=g nd nızumn. gğu, znwzrim suğemuwrz muğşdnğ wuımuzrbzşğ! Sşpueğuz=zşğnd nd frğudnğuz=zşğnd aşı öndüuaşxuçuğ^ udşlju, şz zuşd euıufuğndkrdzzşğg^ nğnfaşışd huğçşğuçuğ iu mus zu ünğ,rvg euı mg çuzuw srdir ets^ huırd mg huauz<t^ rğudndz=r hubıhuzndkşuz mg erst% eğusumuz auındjndszşğnd auğjz ul mjşlnf sşpueğumuz kpku,ğuğtz! Uwi suğöt zşği {uxu<usuğırm´zşğ şz Zu.uüua Tğınpuz nd Ot-At-Ytr mndiumjuhşı ?tsul ?glgoıuğ+plnd^ nğnz= üğşkt huğuh vşz szuğ$ uznzj frğudnğumuz uğıuwuwındkrdzzşğg sş, suiusç m'uzjzrz knwluığşlrr iuasuzzşğg^ sşpueğumuz uxuı kpku,ğuğzşğ uhuanfşlnf euıuğuzzşğndz!

Gzeauzğuhti^ Ot-At-Ytr mndiumjuhşıg .nğağeuzbumuz auındjnds sg mg huauz<t rğ =upu=umuz aumuxumnğetz^ çuwj Zu.uüua Tğınpuz uwehti v'gzşğ^ uznğ üğşkt çnlnğ ersndszşğndz st< eğusumuz auındjndsg mg ıuğndçşğr 100-500 auöuğ lrğuwr sr<şd!

Uwi uzüusnduw yn.ueuğq ersndszşğg mg fşğuçşğrz Ardiriuwrz Rğu=r Muğu bğ<uzr st< ihuzzndu, 13 kndğ= auwğşzumrjzşğnd auğjnf iışp,ndu, çuzuftorz! ?tsul ?glgoıuğ+plnd wuwıuğuğşj nğ uwi eth=tz huıui.uzuınd t Zu.uüua Tğınpuz^ 13 auwğşzumrjzşğg ihuzzndşjuz Zu.uüuar i.ul =upu=umuzndkşuz huıouxnf! Tğınpuz qşxzu,ul vszuj nd uznğ yuiıuçuzzşğg uzsr<uhti euı çujrz ?glgoıuğ+plndr ets% 500 auöuğ lrğu eğusumuz auındjsuz huauz<nf!

Znwz +ğg yn.ueuğq euı çujud zuşd ?tsul ?glgoıuğ+plnd^ =uzr nğ Zu.uüuag% rğşz ndppşul sşpueğuz=rz yn.ueuğqşlnf^ Ot-At-Ytr mndiumjuhşıg uznduzu, tğ {uzşğşi nd uzeuiıruğum atğr)´! Gzeersuerğ ünğ,rvg nğhti auındjnds mg huauz<t 5 pğndb .nğağeuzbumuz ündsuğ!

Üulnf uwz auğjrz kt ?glgoıuğ+plnd şd Ot-At-Yt rzvht#i mg fouğşz auındjndszşğg^ susndlg mg üğt nğ uwe zhuıumnf wuındm arszueğus sg auiıuındu, t Ot-At-Ytr st< nd mndiumjndkşuz çnlnğ uzeuszşğz nd şğşiyn.uzzşğ ündsuğ mg wuımujzşz uwe zhuıumrz!

AUWUİIUZR ZU:UÜUAZ

ND ÇĞRIUZUJR ZU:UĞUĞG

UZEĞUEUĞQUZ UĞJU:R AUĞJRZ

Auzğuhşındkşuz Zu.uüua Uğstz İuğüişuz 17 Yşığnduğrz gzendzşj Sş,z Çğrıuzrnw Uğıu=rz Ünğ,nj^ Ausuünğ,umjndkşuz nd öuğüujsuz Zu.uğuğndkşuz Şdğnhumuz auğşduzndkşuz nd Usşğrmuwr auğjşğnd zu.uğuğ Ndtzkr Snğkgzg! Np<ndzşlnf Zu.uğuğ Snğkgzr uwjşlndkrdzg^ Uğstz İuğüişuz wuwızşj nğ şğmnd şğmrğzşğg sş, zşğnwc ndzrz yn.ueuğq ausuünğ,umjndkrdzg öuğüujzşlnd ausuğ! Auzerhsuz gzkuj=rz uzeğueuğq muıuğndşjud Uğju.şuz huışğuöstz şı= iışp,ndu, rğufroumrz nd ıuğu,=ubğ<uzr uhuanfndkşuz nd muwndzndkşuz auğjşğndz! Şğmndiış= muğşdnğndkrdz ındrz ŞUAMr Srzi=şuz :sçumr ausuzu.uüuandkşuz eşğrz% puğuhupşuz auğjr fşğ<zumuz nd szuwndz lnd,suz auğjr st<!

Uxu<zuaşğk çuösukrd auğjşğnd muğürz^ nğnzjst stmz tğ zuşd suğeuirğumuz nlnğıg^ Zu.uüua İuğüişuz uxuzj=uwrz zmuışj Uığhtwouzr mnpst auw xuösuüşğrzşğnd nd =upu=ujrumuz uzqşğnd bndıuynwk fşğueuğqr auğjg! Uz .+işjud Uığhtwouzr aimnpndkşuz ıum uzju, ıuğu,=zşğnd st< auwmumuz huısumuz-sbumndkuwrz cuxuzündkrdzg huahuzşlnd^ rzvhti zuşd huışğuöstz şı= iışp,ndu, auğjşğnd suirz!

İRDZR?R SUĞÖR İUASUZUSŞĞQ ÜRDPŞĞND ÇZUMRVZŞĞND

MŞUZ?G% FIUZÜR IUM

Auwuiıuzr Suğend Rğudndz=zşğnd Hubıhuz Uğsuz Kuknwşuz^ ub.uıuz=uwrz .ndsçr sg gzmşğumjndkşusç uwjşlşj İrdzr=r suğö şd rğ uwjşlndkşusç fşğauzşj çzumrvzşğnd mşuz=r^ işyumuzndkşuz nd mşziumuz muğşdnğndkşuz uwl rğudndz=zşğnd fıuzüzşğ nd .u.ındszşğ! Uwjşlndkrdzg ışpr ndzşjud Muhuzr ausuwz=r pşmufuğ Ütnğü yuğişuzr^ ausuwz=uwrz uwl rğuduindzşğnd ndpşmjndkşusç! Işpr ndzşjuz suzğusuiz =zzuğmndszşğ^ öğnwjzşğ çzumrvzşğnd aşı^ şpuz suizuürıumuz erıuğmndszşğ^ uzauıumuz s+ışjndszşğnf ersndszşğnd nd çnpn=r ndindszuirğndkrdzzşğ! Uwjşlndkşuz uğerdz=zşğg usynyşlnf Auwuiıuzr SRHg uğquzuüğşj nğ uığhtwouzumuz örzşul ndcşğnd örzndnğzşğg mğumnjzşğ m'uğqumşz kt_ jşğşmnduw kt ürbşğnduw cusşğndz! Uwe mğumnjzşğg uzauzügiındkrdz mg iışp,t çzumrvzşğnd s+ı^ zu. şd uxu< mrzşğnd nd şğu.uzşğnd ausuğ!  Huışğuösr aşışduz=nf Muhuzr Zşğ=rz Auze^ Brmuanp^ İğubtz ürdpşğnd uğ+ıufuwğşğg^ suizudnğ nd ausuwz=uhuımuz fuğşluanpşğg wuwızndu, şz uığhtwouzumuz örzşul ndcşğnd zbuzuxndkşuz ıum! Uzmuğşlr euğqu, t uznzjst +üındrlg!

Ürdpşğnd çzumrvzşğg uauöuzü mg azvşjzşz^ gişlnf nğ mğumnjzşğ mg lişz uwz huandz şğç rğşz= ürdpuızışiumuz ub.uıuz=nf mg öçuprz rğşzj fuğşluanpşğnd st<! Uwi ustzg fıuzü mg iışp,t şğu.uzşğnd ausuğ! Uığhtwouzumuz eğ+bumzşğnd nd jndjuıu.ıumzşğnd uxmuwndkrdzg lğ<+ğtz .ukuğu, t ürdpujrzşğnd uöuı ışpubuğcg% uwe ousçuzşğtz!

FUĞVUHŞI UZMTLU STĞ?TL

SNXJUD ERSUMG

ND :NDOUHR SUIZNDŞJUD

Üşğsuzrnw Fuğvuhşı Uzmtlu Stğ=tl şğtm şğmğr :nğağeuğuzrz st< .ndouhr suızndşjud wuzmuğ, öüulnf nğ şlnwktz şı= snxju, tğ ersumg euğqşul ezşl ets=rz! Uz ushrnztz fuğ r<zşlt şı= wrbşj ersumr suirz nd ışptz juımşlnf uğuü s+ışjud ushrnzrz^ ersumg eğud ets=rz nd fşğueuğqud rğ ışpg! ?ustğuzşğg uğquzuüğşjrz Stğ=tlr uwe froumg nd önduğoulr ışiuğuzzşğ iyxşjrz uwe huaşğtz!

Wuındm {Suğsuğu´ +ğukşğkrz

*ĞNDUZ AŞI - 167

UB:UĞAG ŞD SŞZ?%  SŞĞ ÇUÖNDS ANÜŞĞNF-JUDŞĞNF

Üğşj WUMNÇ IRDZŞUWŞUZ

Այսօր, 19 Փետրուարը Հայաստանի մէջ «Գիրք Նուիրելու Օր» է: Պատահական չէ, որ Հայաստանի Գրողներու Միութեան նախկին եւ հանգուցեալ նախագահ Լեւոն Անանեան, մեր աշխարհէն վաղաժամ մեկնելէ տարի մը առաջ՝ 2012-ին, Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանի (Դսեղ գիւղ, Լոռի գաւառ, այժմ՝ ՀՀ Թումանեանի շրջան, 19 Փետրուար 1869 – Մոսկուա, 23 Մարտ 1923) ծննդեան օրը իր նախաձեռնութեամբ կը հռչակէր համատարած հոգեգրաւ տպաւորութիւն ստեղծող այսպիսի օրուան: Տարակոյսէ վեր է, որ հայոց անկրկնելի մեծութիւններէն մէկուն՝ «Վերնատուն» գրական խմբակի (1903 թուին ստեղծուած, անդամները՝ Յովհաննէս Թումանեան, Ղազարոս Աղայեան, Աւետիք Իսահակեան, Լեւոն Շանթ եւ Դերենիկ Դեմիրճեան) հիմնադիր Թումանեանի ծննդեան նշանակալի այս օրը իր բերկրալի արձագանգը կը տարածէ նաեւ ամբողջ Սփիւռքի եւ հայաշխարհի մէջ, կրթութեան, գիտութեան, գրականութեան, մշակոյթի եւ արուեստի սէրը կը սփռէ մեր ժողովուրդին մէջ ոչ միայն բաշխելու իրարու, այլեւ այդ համամարդկային գիւտը եւ բարի աւանդութիւնը իբրեւ վառ օրինակ ցոյց տալու աշխարհի միւս ազգերուն եւ ժողովուրդներուն:

Արդարեւ, արեւելահայ ու խորհրդահայ գրականութեան բազմասեռ ստեղծագործական հոգիին մէջ ամէնէն շատ թանաք սպառած փառքերէն մին՝ Յովհաննէս Թումանեան: Իր ժողովուրդին ու Հայրենիքին, շէնշող գիւղին դալարիքով ու հայրենի եզերքներու թռչտուն սիւքերու երգերուն հետ հասակ առած ամէնէն ժողովրդական, լայնահուն հոգիի թրթիռներու ամէնէն սրտամօտիկ եւ հիւրընկալ գրագէտը, որուն գործերուն մէջ, առանց բռնաւոր ճիգի, թախծաթաւալ, փիլիսոփայական խոհերով անխառն յուզումներու մեզ տանելու ատակ՝ կ'իրանան բովանդակ մեր ժողովուրդին իմաստնութիւնը, բարութիւնը, վեհանձնութիւնը, դարաւոր չարաչարանքներու կաթողիկէն, կարօտն ու արտօսրը, յոյսն ու ոգին յաղթանակի՝ գրարուեստի թանագին վկայութիւններով մատուցուած:

Ու այս բոլորին տենդազօդ կ'օղակուի սա իրականութիւնն ալ, որ Թումանեանի Ռէալիզմի, ժողովրդավարական ոգիին խոշորագոյն ներշնչումները դեռ դարեր պիտի մնան հզօր փաստ ու սնունդ հայկական, սպեղանի՝ գրական հարուստ հրիտակով, որ եկան հայ ժողովուրդի բանահիւսութեան անկորնչելի, այլեւ անսպառ ակունքներէն, որոնց զուլալ, ոռոգիչ ջուրերուն ա՛յնքան կարիքն ունէին Աբովեանով, Նալբանդեանով, Ռուսինեանով, Գամառ-Քաթիպայով վերելք ապրիլ սկսած արեւելահայ ու արեւմտահայ գրական զոյգ հատուածները՝ ԺԹ. դարու երկրորդ կէսէն:

Թումանեանի հաստատակուռ համոզումներուն անապական բանաձեւումն է հետեւեալը, զոր կը կարդանք անոր «Երկերի Ժողովածու»ին մէջ. «Ահա՛ թէ որտե՛ղ է հայոց գրականութեան աղբիւրը. ահա թէ որտեղի՛ց պէտք է խմի հայոց բանաստեղծը, հայոց վիպասանը, հայոց գրողը, որ զօրանայ: Մեր գրականութեան հարազատ հողն ու պատուանդանը ֆոլքլորն է, հայ ժողովրդական բանահիւսութիւնը: Այստեղի՛ց պէտք է խմի հայոց գրողը»:

Թումանեան արեւելահայ գրականութեան այն բացառիկ ու եզակի դէմքերէն է, որ 1880-ականներու կէսէն հրապարակ իջաւ առանց շռինդի: Ունեցաւ յարաճուն վերելք գրարուեստի, ապրեցաւ կեանք մը՝ ինքնին պոէմ  մը զուարթախոհութեամբ պատարուն, ինչպէս եղան իր պերճախօս հեքիաթներն ու յաւերժավառ թարգմանական գործերը ռուս եւ միջազգային զանազան ականաւոր դէմքերէ: Ահա թէ ինչո՛ւ ան կը համարուի ամբողջական գրագէտը՝ գալիք դարերու լայն պողոտաներէն անցնելու, հայ ժողովուրդէն խորապէս եւ մշտապէս սիրուած ու գնահատուած՝ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ կոչումին արժանի:

Մեծ գրողը հաստատած է, թէ ինք շառաւիղէն եղած է Մամիկոնեան (*) ազնուական տոհմի, եւ թէ՝ «իր ընտանիքը վաղուց է հաստատուել Լոռի գաւառի Դսեղ գիւղը»: Իր ինքնակենսագրութեան (**)  մէջ Թումանեան կը գրէ. «Իմ հայրը, տէր Թադէոսը, նոյն գիւղի քահանան էր: Ամենալաւ եւ ամենամեծ բանը որ ես ունեցել եմ իմ կեանքում, այդ եղել է իմ հայրը: Նա ազնիւ մարդ էր եւ ազնուական՝ բառի բովանդակ միտքով: Չափազանց մարդասէր եւ առատաձեռն եւ զուարճաբան, սակայն ունէր մի խոր լրջութիւն... Իսկ մայրս բոլորովին ուրիշ մարդ էր: Երկու ծայրայեղօրէն տարբեր արարածներ հանդիպել են իրար: Մայրս՝ Սոնան, որ նոյն գիւղից էր, սարում աչքը բաց արած ու սարում մեծացած, չէր կարողանում համբերել հօրս անփոյթ ու շռայլող բնաւորութեանը. եւ գրեթէ մշտական վէճի մէջ էին այդ երկու հոգին...: Իրիկունը երբ տուն էինք հաւաքւում, մայրս անդադար խօսում էր օրուայ անցածի կամ վաղուայ հոգսերի մասին: Իսկ հայրս՝ ընկողմանած, ածում էր իր չօնգուրը (***) ու երգում Քեօրօղլին, Քեարամը, կամ որեւէ հոգեւոր երգ: Ահա այս ծնողերից ես ծնուել եմ 1869 թուի Փետրուարի 7-ին (հին տոմարով): Մանկութիւնս անց եմ կացրել մեր գիւղում ու սարերում: Տասը տարեկան, մեր գիւղից հեռացել եմ Ջալալօղլի... Տիգրան վարժապետի... ուսումնարանը, եւ այնտեղից էլ անցել եմ Թիֆլիս՝ Ներսիսեան դպրոց՝ որ չեմ աւարտել»:

Այնուհետեւ, կեանքի պայմաններէն հարկադրուած, Թումանեան կը մտնէ գործնական ասպարէզ՝ իբրեւ գրագիր Թիֆլիսի Հայոց առաջնորդարանի կոնսիստորիային (1887 – 1892), որուն եկեղեցականներուն մասին իր գրած մէկ երգիծապարսաւագրութիւնը սակայն, պատճառ կը դառնայ, որ ան հեռացուի այդ պաշտօնէն՝ ինչպէս ան կ'ակնարկէ իր «Պոէտն Ու Մուսան» պոէմին մէջ.-

... Էնքան արիր, սատանի պէս,

Որ գըրեցի մեծիս պարսաւ.

Նա էլ – կո՛րի, կո՛րի, ասաւ,

Մենք ենք տալի քեզ փող ու վարձ,

Դու, Մուսայի խելքով ընկած,

Վեր ես կենում մեր դէմ խօսում.

Էդպէս փիսեր մենք չենք ուզում...

(*) «Քաջերի Կեանքից» յօդուածին մէջ, առաջին անգամ լոյս տեսած է Թիֆլիսի «Հորիզոն» հանդէսին մէջ՝ 1894-ին, ուր Թումանեան ակնարկութիւն կ’ընէ իր ծագումին:

(**) «Ընտիր Հատուածներ» Էմմանուէլ քհնյ. Նազարեանցի, տպ. Թիֆլիս, Ա. տպագրութիւն, Ա. հատոր:

(***) Երաժշտական գործիք մը:                 

«ԾԱՂԻԿ» Գրական Ազգային հանդէս – Պէյրութ (Շար. 1, մնացեալը՝ վաղուան թիւով)