Giı Zu.uüua Tğınpuzr mnpst ığndu, çujuığndkşuz

ŞĞTM 350 AUÖUĞ ANÜR SUİZUMJŞJUD UWU İ*(RUWR ST> MUWUJU; NDĞÇUKR UXU>RZ ZUSUÖRZ

Şğtm sömrkr yn.umşğhndu, Uwu İ+)ruwr st< muwujud Ndğçukr zusuör uxu<rz uğuğnpndkrdzg^ nğndz suizumjşjuz^ giı Zu.uüua Tğınpuzr mnpst ığndu, ışpşmndkşuz^ 350 auöuğ auduıujşulzşğ! Uz+ğrzum ışiuğuz sg iışp,ndu, tğ şğtm Uwu İ+)ruwr bndğ<çnlnğg^ auğrdğauöuğudnğzşğ şmu, trz suizumjşlnd uwi huısumuz şpşlndkşuz nd uğıuwuwışlnd rğşzj mğ+zumuz nd =upu=umuz öüujndszşğg! U-Üt-YTr nd St-At-Ytr sruizumuz mşjndu,=nf rğuünğ,ndu, uwi rğueuğqndkrdzg uzmuimu, mğ+zumuz rğ bndzvrz ıum ndztğ zuşd uöüuwrz bndzv sg^ nğnfaşışd Uwu İ+)ruwr sömrkr fşğu,ndstz ndğu.ujnp suasşıumuzzşğg uirmu euğqndju, trz uöüuwrz auğj nd Kndğ=rnw üşğrb.uzndkrdzg uğıuwuwışlnd buğcuxrk! Up+k=rz suizumjşlnd ausuğ Uzüuğuwtz wuımuhti Rikuzhndl cusuzu, tğ Zu.uüua Tğınpuz^ nğndz ausuğ uwi qşxzuğmg fşğ<rz aubndnf uğquzuüğndşjud nğhti znğ wupkuzum sg şd rğ erğ=g ö+ğujşlnd znğ muğüufroum! Uwu İ+)ruwr bndğ< nd sşğqumuw kupusuişğnd st< şğtm cusşğ uxu<ndj iışp,ndu, trz ,uzğ .onpndszşğ^ uwi kupusuişğt zşği uxzndu, lndiuzmuğzşğnd st< mg ışizndrz {Ullua Rd T=htğ´ &Uiındu, sş, t/ hnxujnp uaudnğ çuösndkrdzzşğ şd wuwızr mg euxzuw nğ n_v ?nğnzuwr ausuouğumg mğju, t uğüşl= gllul uwi uzzu.gzkuj çuösndkrdzzşğnd stmışpndsrz^ nv ul wuwızr mus uzwuwı srdi ecnduğndkrdzzşğg! Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğ (uağtıırz Ünouwr çnlnğ öündbujndszşğg şğtm muğ,şi çnlnğnfrz snxjndu, trz öuzündu,zşğnd mnpst!

Zu.uüua Tğınpuz^ nğ suizumjşjud uğuğnpndkşuz^ zuşd muğeuj up+k=r çucrz sg^ up+k=tz fşğ< uwjşlşj (ukra İndlkuz Stastır brğrsg! Uwi uwjşlndkşztz şl=r gzkuj=rz t nğ Zu.uüua Tğınpuz^ huıui.uzşlnf lğuüğnpzşğnd auğjndszşğndz^ giud nğ rz= hubı+zuhti ışpşmuju, t nğ 350 auöuğ anür suizumju, tğ Ndğçukr up+k=rz!

Zu.uüuag giud nğ yux= Uiınd,nw^ bznğard St-At-Ytr aşı mz=ndu, ausuquwzndkşuz nd euıumuz bğ<uzumzşğnd ul obsuğındkrdzzşğg ışizşlnd gzendzumndkşuz^ wu<npjndjrz uwi qşxzuğmg^ uwi btz=g uwlşdi euğqud sömrk! Sömrk tğ nd arsu euğqşul sömrk euğqud! {Uz rzbullua uwlşdi wudrışuzi hrır ,uxuwt nğhti up+kuğuz! Çuwj srdi mnpst uwi sömrkg^ nğhti usçnp< suğemndkşuz sbumnwkr cuxuzündkrdzg^ hrır glluw fuwğ sg ndğ mğzuz uwjşlşl çnlnğ mğ+z=zşğt suğerm! Uwi sömrkrz rğumuz ıtğg (ukra İndlkuz Stastız t^ uwi huıouxud ndöşjrz= uwi uxkrd uwjşlşl rğ eusçuğuzg´^ giud Zu.uüuag!  Tğınpuz bznğaumulndkrdz wuwızşj zuşd lğuüğnpzşğndz nd çnlnğ suizumrjzşğndz^ nğnz= uhğşjndjrz uwi huısumuz +ğg!!

Euıuhuğışlr nd uzzşğşlr wuğqumnds İuz (ğuziri=nwr

Üxndöşuz-Öu=uğşuz-Fuihndğumuz fuğcuğuzr nd Auw Mşeğnzrz fğuw

UIĞHTWOUZŞĞTZNF UIŞLUFUX AUWANWNDKRDZZŞĞ

ND MĞU(RKRZŞĞ% HUIŞĞNDZ FĞUW

Lni Uzotlgir {Uihuğtö´ +ğukşğkz nd auwmumuz uwl upçrdğzşğ uwi+ğ mg aupnğeşz aşışdşul lndğg$-

Şğtm^ Ndğçuk^ uxınduz muznd. cusşğndz^ uığhtwouzustı nd kğ=ustı .ndsç sg .ndlrmuzzşğ wuğqumşjuz İuz (ğuziri=nwr Üxndöşuz-Öu=uğşuz-Fuihndğumuz uöüuwrz fuğcuğuzr nd uznğ mrj Auw Mşeğnzrz fğuw^ uışlufux auwanwndkrdzzşğ üğşlnf nd Uığhtwouzr eğ+bumr ünwzşğg zşğmşlnf uznzj uğıu=rz huışğndz fğuw!

Fuğcuğuzr Iz+ğtzndkrdzz nd İuz (ğuziri=nwr st< Eubzumjndkşuz {?ğriıuynğ´ wuzqzu.ndsçg^ ausuünğ,umjndkşusç =upu=r rğuduhua suğsrzzşğndz^ ünğ,r l,ndşjuz uöüuwrz uışlndkşuz şzkuanprz fğuw muıuğndu, uwi wuğqumsuz ,ul=şğg şğşduz auzşlnd ndppndkşusç!

Lni Uzotlgir st< Auwuiıuzr ardhuıniuğuzg .nğ sıuanündkrdz wuwızşj uwi eth=r suirz! Zbndşjud nğ mğkumuz auiıuındkşuz ets fuzıulndkşuz uwi uğuğ=g jnwj mndıuw nğ Üulr)nğzrnw auw ausuwz=g önaz t uışlndkşuz şzkuanpr fğuw muıuğndu, wuzjuünğ,ndkşuz sg^ nğ wiıum+ğtz muösumşğhndu, t uığhtwouzjrzşğnd mnpst!

{Lni Uzotlgir Auwuiıuzr ardhuıniuğuzg mg euıuhuğıt fuzıulndkşuz nd uışlndkşuz anpr fğuw muıuğndu, uwi wuzjuz=g^ nğ krğu. gzığu, t mğkumuz auiıuındkrdzz nd auw ausuwz=g!

Mg irğşz= wndiul nğ rğuduhua suğsrzzşğg htı= şpu, aşıu=zzndkrdzg m'rğumuzujzşz^ şğşduz mg auzşz wuzjuünğ,zşğz nd mg huıcşz öuznz=´^ gindşjud ardhuıniuğuzr wuwıuğuğndkşuz st<!

Srdi mnpst aupnğendşjud nğ İuz (ğuziri=nwr euıu.uö Vtiu Yndkrzr Kfrkkgğ-r rğ hubı+zumuz t<rz fğuw uğquüuzü auzeriujud uwi eth=rz^ wuımuhti bşbışj nğ şpu,g wuzjuünğ,ndkrdz t nd ö+ğumjndkrdz wuwızşj auwşğndz! {Uzauı sg mus uzauızşğnd .ndsç sg fuzıulndkrdz ünğ,u, t auwmumuz ehğnjr nd auw mşeğnzrz ets! :riı öuwğuju, şs! Uirmu çnlnğnfrz uzaubı mg szuw İuz (ğuziri=nwr rb.uzndkrdzzşğnd euduzu, uğct=zşğndz aşı! Srucusuzum uirmu NOĞUÜNĞ;NDKRDZ T! M'ub.uırz= niırmuzndkşuz aşı nd aşıu=zzndkrdz m'rğumuzujzşz=! Ö+ğufrü mg muzüzrz= sşğ auw şpçuwğzşğndz şd =nwğşğndz´^ üğu, t euıu.uö Yndkrzr!

WNDZUİIUZR ST> ŞMŞPŞJRZŞĞND ÖUZÜUMZŞĞG

P*PUZ>ŞJRZ İNDÜR ŞLŞDT>ZŞĞNF

Şğtm^ srzv Rikuzhndlr st< auzeriudnğuhti Ndğçukr zusuö mg muıuğndtğ Uwu İ+)ruwr sömrkr fşğuyn.ndu, ıuouğrz st<^ sş, gzefönds muğ Wndzuiıuzt nd gzeauzğuhti ?ğriınzşuw ub.uğatz zşği! Zmuır ndzşzulnf nğ Uwu İ+)ruz .nğağeuzbumuz nd huısumuz wuındm uğct= şd muğşdnğndkrdz mg zşğmuwujzt^ ub.uğauıuğu, anüşdnğ hşışğ^ =ğriınzuw hşındkrdzzşğ^ zbuzudnğ uzqşğ nd RDZTİ?* euıuhuğışjrz kndğ= rb.uzndkrdzzşğnd uwi nğnbndsg!

Şğtm^ nğhti çnpn=r zbuz^ Wndzuiıuzr st< şmşpşjrzşğnd öuzüumzşğg p+puz<şjrz indür şlşdt<zşğnf^ şmşpşjrzşğnd şd fuğcuğuzzşğnd sndı=rz eğ+bumzşğg mrinf fuğ uxzndşjuz% euğqşul nğhti indür zbuz!

*ğauz Yusnd= ets şmud sömrkr üupuyuğrz

{UWLŞDİ VR WUĞÜNDRĞ UKUKRDĞ?R ARSZU;

LUR? MUĞÜUFROUMG´

Uwu İ+)ruz sömrkr fşğu,şlnd nd anz zusuör up+k= muösumşğhşlnd qşxzuğmrz ets şmnpzşğ ul muz! Uinzjst stmz t Znhtlşuz sğjuzumumrğ zbuzudnğ kndğ= üğuütı *ğauz Yusnd=^ nğ şğtm wuwızşj kt rz= ets t uwi qşxzuğmrz nd mg sıu,t nğ uwi qşxzuğmnf Kndğ=ru jnwj mndıuw nğ uwlşdi vr wuğüşğ Ukukrdğ=r mnpst iışp,ndu, lur= muğüufroumg!

*ğauz Yusnd= huıui.uzşj Inwvt Ftllt muwuzr Rikuzhndlr zşğmuwujndjrv Ondlru Auzr auğjndszşğndz! Uz iuhti .+işjud$

{Ukukrdğ= Uwu İ+)ruz kuzüuğuz euğqndju, tğ! Rzvn#d gğu, tğ uwi çuzg! Nğnfaşışd uz uwi mşğhnf suizudnğuçuğ Uğşdsışuz şğmrğzşğndz gişl ndöşj nğ sşz= kndğ=şği% uwlşdi lur= şz=! Rdğujzşlnf lur= muğüufroumr )ğuziumuz ışindkrdzg^ jnwj mndıuz= nğ m'ndöşz= sşz= ul stm suizrmg gllul Şdğnhumuz sbumnwkrz nd =upu=umğkndkşuz! Arsu şı mg fşğueuğqndr Ukukrdğ=r uwi jndjsndz=tz! Uirmu ndppumr mg zbuzumt gişl nğ sşz= uwlşdi vşz= wuğüşğ Ukukrdğ=r muwujndju, lur= muğüufroumg nd üuzüuızşğ ndzrz= Şdğnhuwtz! Şi vşs çuczşğ uwi hzendsg! Mg =zzueuışs nğnbndsg! Çuwj mg öuğsuzus zuşd nğ gzeersuerğ mndiumjndkrdzzşğg ets vşz üuğ uwi nğnbndsrz! Rzvn#d ets vşz üuğ! Nğnfaşışd Uwu İ+)ruz sömrkr fşğu,şlnd nğnbndsg buı usçn.ufuğumuz-cnpnfğeumuz zrdk t! Ecçu.ıuçuğ cnpnfndğeg mnpszumrj t sömrkr üupuyuğrz! Çuwj şi ul Kndğ=rnw =upu=ujr şs nd srlrnzudnğ =upu=ujrzşğnd zsuz şi ul ets şs uwi nğnbndsrz! R"zv sşp= nğ sşğ quwzg lişlr vt! Kndğ=rnw st< uwi nğnbndsrz ets üulnd uğıuwuwındkşuz uöuındkrdz vmuw! Ecçu.ıuçuğ suğerm mg fu.zuz gişlnd nğ uirmu Ukukrdğ=r arszu, lur= muğüufroumz t^ .zeğşz=^ sr yn.t=^ Ukukrdğ=r arszu, lur= muğüufroumnf gişl ndöu, trz= nğ sşz= kndğ=şği lur= şz= nd srdi suasşıumuz şğmrğzşğtz ıuğçşğ şz=! Arsu uwi ıuğçşğndkrdzz t önğ çzu<z<şl m'ndöşz´!

Suğüuğ Tiuwşuzr w+endu,g

{:ŞĞNF GLLUW´

Uwu İ+)ruz sömrkr fşğu,şlnd suirz uwi+ğ w+endu, üğnpzşğtz stmz ul {Uübus´ kşğkr ub.uıumrj^ U-Üt-Ytjr şğşiyn.uz Suğüuğ Tiuwşuzz t! Tiuwşuz^ {:şğnf glluw´ .nğuüğşul rğ w+endu,rz st< erışl mndıuw nğ ıuizusşumzşğ uxu< Uwu İ+)ruz sömrktz kuzüuğuzr fşğu,ndu, tğ nd uwe +ğtz r fşğ uirmu jud sgz tğ suasşıumuzzşğndz ausuğ! Uwi+ğ uhğndu, ndğu.ndkrdzg jnwj mndıuw kt nğ=u"z ,uzğ t şpşğ suasşıumuzzşğnd uwe judg!

Suğüuğ Tiuwşuz mg üğt nğ rz= =ğriınzşuw t^ çuwj nğşdt uxuğmndkrdz vndzr sömrkr üupuyuğrz ets şd vr auimzuğ kt rzvnd ub.uğar srdi şğmrğzşğndz st< indür uğıuwuwındkrdzzşğnf ersudnğndşjud! N_v stmg htı= t uxuğmt^ *isuzjrzşğg nd Kndğ=ru ıuizusşumzşğt r fşğ rğşzj uv=rz lnwirz hti huahuzşğ şz uwi btz=g! Uwi r#zv çuzr indüz t!

AUWŞĞND FĞUW ;UZĞ WUĞQUMNDSZŞĞ% SNİMNDUWR ST>

Iuizşumzşğnf uığhtwouzjrzşğ qşğçumulndşjuz

Auw-uığhtwouzumuz iuasuzr fğuw fşğ<rz +ğşğnd luğndu, rğufroumg nd iuasuzuwrz çu.ndszşğg huıoux euğqu, şz nğ fıuzüudnğ rğufroum iışp,ndr zuşd uwz =upu=zşğndz st<^ ndğ ünwndkrdz ndzrz uığhtwouzumuz nd auwmumuz sş, ausuwz=zşğ! Ktşd iuasuzuwrz rğufroumg fşğ<rz +ğşğndz wuğuçşğuçuğ auzüriı t^ çuwj çudumuz sıuanürv t suzudu_ze Snimnduwr st< mujndkrdzg^ ndğ şğmnd şğmrğzşğtz ul sş, ausuwz=zşğ muz :nğağeuwrz Srndkşuz ylndöndstz r fşğ!

Üğu, trz= uğetz nğ Xndiuiıuzr Uğıu=rz Ünğ,nj Zu.uğuğ İtğmtw Lufğnf zu.gzkuj +ğ auzerhndszşğ ndzşju, tğ auw şd uığhtwouzumuz ausuwz=zşğnd zşğmuwujndjrvzşğndz aşı^ çuwj uwzhti mg kndr kt rğufroumg vt auzeuğıu,!

Şğtm .ndsç sg uığhtwouzjrzşğ ağniu.ndsçşğ muösşlnf wuğqumndszşğ rğumuzujndjrz çuösukrd auwuiıuzjrzşğnd fğuw^ ,ş,r şzkuğmşjrz öuznz=^ uznz= krğu. uxrz auwmumuz ausuğuzrbzşğnf rz=zubuğczşğg^ ybğşjrz uhumrzşğg^ ,ş,r şzkuğmşjrz buğcufuğzşğg!

Muğü sg upçrdğzşğ üğşjrz nğ uığhtwouzjrzşğ Snimnduwr st< wuındm .ndsçşğ mg qşdudnğşz% ışpdnwz auwşğnd fğuw wuğqumndszşğ muıuğşlnd zhuıumnf!

Ağuhuğumndşjuz ışiuzrdkşğ^ nğnzj st< mg ışizndr kt rzvhti uığhtwouzjrzşğ ıuig rz=zubuğczşğnf mg wuwızndrz {Auwmumuz ındz´ uzndznf auzğu.uzndkr ets^ mg eubndzuauğşz auw ub.uınpzşğg^ <uğe nd ybndğ m'gzşz auzğu.uzndkr huındauzzşğg^ mg .nğıumşz exzşğ^ şdlz!

Niırmuzzşğg fşğ<rz 24 cusşğnd gzkuj=rz qşğçumulu, şz ıuizşumzşğnf uığhtwouzjrzşğ^ nğnz= muh ndztrz uduöumndkrdzzşğnd aşı!

AUWUİIUZR UĞIU?RZ ÜNĞ;NJ ZU:UĞUĞNDKRDZG ÖÜNDBNDKŞUZ AĞUDRĞŞJ  ÖUZUÖUZ ŞĞMRĞZŞĞND ST> UHĞNP AUWŞĞG

Iğndu, gllulnf nğ ub.uğar çuösukrd =upu=zşğnd st< uöüuwrz şzkuanpr fğuw çu.ndszşğ nd wuğqumndszşğ imiu, şz auwşğnd şd uığhtwouzjrzşğnd sr<şd şd Puğuhupşuz aumusuğındkşuz uzlnw, .zerğg üğüxndkrdzzşğnd endx çuju, t^ Auwuiıuzr Uğıu=rz Ünğ,nj Zu.uğuğndkrdzg şğtm ağuhuğumşj wuwıuğuğndkrdz sg! Öü+zndkşuz mnv ndppndşjud auwşğndz nd wuzqzuğuğndşjud nğ öuzuöuz şğmrğzşğnd st< uhğnp auwşğ iueğuz=zşğnd vığndrz^ öünwb glluz nd uhudrzrz rğuduhua suğsrzzşğnd +üzndkşuz! {Fşğ<rz +ğşğndz ub.uğar öuzuöuz şğmrğzşğnd st< çxzndkşuz eth=şğ nd ynğqşğ şpu, şz Auwuiıuzuahuıum auwşğnd şd auw ausuwz=zşğnd uzeuszşğnd auzeth! Huıuau, şz zuşd eth=şğ^ şğç krğu. uxzndu, şz auwmumuz erduzuürıumuz zşğmuwujndjvndkrdzzşğ nd erduzuürıumuz uzqzumuösr uzeuszşğ! Jşpuhubıumuz çznwknf =uwlşğ m'uxzndrz% Auwuiıuzr uxşdığu-ızışiumuz muhşğg .nvgzenışlnd sıu,ndsnf! Uwi ünğ,npndkrdzzşğg +ğ giı +ğt m'gzeuğqumşz rğşzj ub.uğauüğndkrdzg! Uwe wuğqumndszşğnd st< zşğüğudndu, şz uığhtwouzumuz hubı+zumuz zşğmuwujndjrvzşğ^ aşışduçuğ ecnduğ vt auiuışl nğ fşğnwrbşul ünğ,npndkrdzzşğndz ausuğ ndpşjnwj mg auzeriuzuz Uığhtwouzumuz hşıumuz muxnwjzşğg! Auwmumuz mnpsg .iı+ğtz mg euıuhuğıt uöüusr<şuz çu.ndszşğ ağuağşlnd ünğ,şlumşğhg^ nğ Uığhtwouzr fuğvumuösr uzhuıui.uzuındndkşuz aşğkumuz eğişdnğndsz t şd euğqşul nd euğqşul jnwj mndıuw nğ uwe şğmğr rb.uzndkrdzzşğg uxuzj ub.uğauüğumuz iuasuzuyumndszşğnd^ kbzusndkrdz mg ağuağşz şğmnd cnpnfndğezşğnd sr<şd! Mnv m'ndppşz= nğ sşğ auwğşzumrjzşğg öü+z glluz^ vığndrz nğşdt iueğuz=r^ zsuz+ğrzum rğufroumzşğnd st< uzsr<uhti muh auiıuışz ışpdnwz rğuduhua suğsrzzşğnd^ auw ausuwz=uwrz muxnwjzşğnd şd Auwuiıuzr erduzuürıumuz zşğmuwujndjrvzşğnd aşı´^ mg zbndr wuwıuğuğndkşuz st<!

Lrçuzuzşuz şd sr<uöüuwrz +ğuürğ - wuındm {Suğsuğu´ +ğukşğkrz

*ĞNDUZ AŞI - 53

UB:UĞAG ŞD SŞZ?% SŞĞ ÇUÖNDS ANÜŞĞNF-JUDŞĞNF

Üğşj WUMNÇ IRDZŞUWŞUZ

168 տարիներու հեռաւոր անջրպետէ նայելով երբ այսօր, 25 Յուլիսին կը յիշատակենք ծննդեան տարեդարձը Մինաս Չերազի (Պոլիս, 25 Յուլիս 1852 – Փարիզ, 24 Փետրուար 1929), կը մտաբերենք 1850-1885 երկարող ժամանակաշրջանը Զարթօնքի Սերունդի գրողներու ,– Սրբուհի Տիւսաբ, Յակոբ Պարոնեան, Մատթէոս Մամուրեան, Ռեթէոս Պէրպէրեան, Եղիա Տէմիրճիպաշեան – որոնց միջեւ  յառաջադէմ գաղափարներու պաշտպան մը նկատուած է Չերազ։ Ան nրպէս ազգային ջիղի ու նկարագիրի տեսակէտէ զատորոշուող անձնաւորութիւն մը, գործեց ոչ միայն Նահապետ Ռուսինեանի եւ Գրիգոր Օտեանի առաջնորդութեամբ ստեղծուած 1860-ի Հայոց Ազգային Սահմանադրութեան հակոտնեայ, այլեւ նոյն գրական տղոց տրամադրութիւններէն տարբեր գաղափարներnվ:

Բաց աստի, իբրեւ կրթական մշակ, ազգային-քաղաքական գործիչ, հրապարակագիր եւ խմբագիր, բանաստեղծ եւ քրոնիկագիր, թարգմանիչ եւ քննադատ, աշխարհաբարի գրապայքարի կողմնակիցներէն Մինաս Չերազի համբաւը տարածուեցաւ եւ մինչեւ այսօր ալ մելան սպառել կու տայ 1878-ին Խրիմեան Հայրիկի հետ Պերլինի նշանաւոր ու պատմական վեհաժողովին իր մասնակցութեան համար՝ իբրեւ քարտուղար, պաշտպանելու Հայ Դատը միջազգային եւ օտար հեղինակութիւններու առջեւ։ Պերլինէ վերադարձին, ան հրատարակութեան յանձնեց իր «Թէ Ի՛նչ Շահեցանք Պերլինի Վեհաժողովէն» (1878,  որուն ֆրանսերէնի թարգմանութիւնը հրատարակեց անգլիական կառավարութիւնը իր «Կապոյտ Գիրք»ին մէջ), «Հայաստան Եւ Իտալիա» (1879) եւ «Գրիչ Եւ Սուր» (1881) գրքոյկները: Նախապէս ալ՝ 1874-ին, լոյս տեսաւ իր «Գրական Փորձեր» հատորը, որուն մէջ ի մի բերուած էին իր տաղերն ու ճառերը, նամականին, առածները, գրական-քննադատական յօդուածները, եւլն.:

Յակոբ Օշականի բնութագրումով, Չերազի անունը «հոմանիշ է աննահանջ հայրենասէրի»: Ըստ նոյն Օշականի, Չերազի կnղմէ մեր գրականութեան բերnւած մեծագոյն նպաստը  ազգային-քաղաքական բովանդակութեամբ  խմբագրած էջերն էին, որոնց ընդմէջէն կ'արտացոլան գրողին հայրենասիրական պոռթկումները, Հայ Դատին նուիրուած իր հերոսական ջանքերը, ինչո՛ւ չէ նաեւ իր միամիտի ակնկալութիւնները եւրոպական երկիրներէն՝ հայոց հին ու նոր արժէքները արեւմտեան հզօր տէրութիւններուն ծանօթացնելու եւ մեզի հետ անոնց բարեկամութիւնը շահելու, ապա մեր երկրին անկախութի՜ւն բերելու երազով: Այս ուղղութեամբ է որ կը խօսին Չերազի ֆրասներէն լեզուով հրատարակած պատմաբանասիրական երկերը, իր կատարած թարգմանական էջերն ու Լոնտոնի մէջ խմբագրած «L’Arme՛nie» հանդէսը, մեզի յիշեցնելով դէպի Եւրոպա բացուելու ճիգերը Մեծն Արշակ Չօպանեանի, հարկաւ բնաւ չունենալով վերջինին գործին տիտանեան տարողութիւնն ու քաղաքական խորատեսութիւնը, գրականագիտական, աշխարհա-քաղաքական հմտութիւնը:

Եւրոպական հանդէսներու իր աշխատակցութեան առընթեր, Չերազի ֆրանսերէնի թարգմանած արգասիքին կը պատկանին «Հայ Բանաստեղծները» խորագիրով Ռափայէլ Պատկանեանի, Պետրոս Դուրեանի, Խորէն Գալֆայեանի եւ այլ գրողներու նուիրուած ընտիր գործերը: Ֆրանսերէնով ստեղծագործած ապա զանոնք հրատարակած հատորներու շարքին են «Poe՝tes Arme՛niens», «L'orient Inedit» եւ «Nouvelles Orientales»-ը, որոնցմէ վերջինը ինք է թարգմանած հայերէնի՝ «Արեւելեան Վիպակներ» խորագիրի տակ, որմէ ունինք «Օհան Րէիզը» նշանաւոր պատմուածքը:

Ակնի «Չերազ» գիւղէն Կ. Պոլիս գաղթած եւ սնանկացած ամիրայի ընտանիքի մը զաւակն է Մինաս Չերազ, որ Պոլսոյ Խասգիւղ թաղամասի Ներսէսեան վարժարանին մէջ նախնական կրթութիւն ստանալէ յետոյ կը տեղափոխուի Նուպար Շահնազարեան վարժարան: Դեռ 18-ամեայ պատանի՝ կը սկսի խմբագրել «Երկրագունդ» ամսագիրը, այնուհետեւ գրականութիւն, պատմութիւն եւ այլ լեզուներ դասաւանդելով տեղի վարժարաններու մէջ: Բացի իր մայրենի լեզուէն տիրապետելով յունարէնի, թրքերէնի, անգլերէնի եւ ֆրանսերէնի, 1876-ին, Արեւմտահայաստանի մէջ կրթական մարզին զարկ տալու նպատակով եւ խումբ մը մտաւորականներու հետ կը հիմնէ «Արարատեան Ընկերութիւն Հայոց», «Դպրոցասիրաց Արեւելեան Ընկերութիւն» եւ «Կիլիկեան Ընկերութիւն»ը, որոնք 1880-ին միաձուլուելով կոչուեցան «Միացեալ Ընկերութիւնք Հայոց»՝ իր կողքին հիմնադիր-ղեկավարներ ունենալով Արփիար Արփիարեանը: Ընկերութիւն մը, որ ուղեցոյց եղաւ յետագային 85 վարժարաններ բանալու Արեւմտահայաստանի մէջ: Նոյն թուականին է, որ իբրեւ պատուիրակ Ներսէս Վարժապետեան պատրիարքի (1837-1884), կ'ուղեւորուի Անգլիա՝ տեսակցութիւն ունենալու Անգլիոյ վարչապետ Ուիլիամ Էուըրթ Կլատըսթընի (1809-1898) հետ, վերջինէն խնդրելու, որ մղիչ ոյժ ըլլայ Պերլինի վեհաժողովէն ներս նախատեսուած բարենորոգումները իրականացնելու հարցին մէջ՝ Պոլսոյ հայկական գաւառներէ ներս:

1886-1889 թուականներուն Չերազ տնօրէն կը նշանակուի Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանի: Խոյս տալով թրքական կառավարութեան հետապնդումներէն՝ Լոնտոն կը փախչի 1890-ին, ուր «Քինկս» քոլէճին մէջ կը հիմնէ ու կը ղեկավարէ հայերէն լեզուի ամպիոնը, կը հրատարակէ՝ ինչպէս նշեցինք՝ «L’Arme՛nie» գրական-քաղաքական թերթը, որուն հրատարակութեան վայրը յետագային տեղափոխուելով Փարիզ՝ կը շարունակուի մինչեւ 1906 թուական:

1908-ին, Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակման տարին կրկին Պոլիս կու գայ Չերազ, որ կ'ընտրուի Կ. Պոլսոյ Ազգային ժողովի նախագահ: Նոյն տարին՝ հայոց խնդրիներուն լուծում գտնելու նպատակով կը շարունակէ իր ճամբորդութիւնները եւ կը հասնի այս անգամ Փեթերսպուրկ, Ռուսիոյ ցարին ու վարչապետին քով՝ուղեկցութեամբ Ամենայն Հայոց Մատթէոս Բ. Կոստանդնուպոլսեցի նորընտիր կաթողիկոսին, որ շատ չանցած պիտի վախճանէր 1910-ի Դեկտեմբերին: Երկու տարի ետք Չերազի հայրենասիրական առաքելութիւնը այս անգամ կ'ընդգրկուի Հ.Բ.Ը.Մ.ի նախագահ Պօղոս Նուպարի գլխաւորած Ազգային պատուիրակութեան կազմէն ներս:

Իր սերնդակիցներէն շատերուն պէս, Մինաս Չերազի բանաստեղծութիւնները լոյսի բարիքին կու գան պատանի տարիքին: 1868-ին, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի մահուան առիթով «Մասիս»ի մէջ լոյս կը տեսնէ իր առաջին քերթուածը, նուիրուած վաղամեռիկ քերթողին՝ «Ի Մահ Պէշիկթաշլեան» խորագիրով, որ կը կրէ Զարթօնքի Սերունդի ռոմանթիկ զգայնութեանց քնարական շունչն ու կնիքը:

1926-ին, իր գրական գործունէութեան 60-ամեակին առիթով արտասանած իր ճառին մէջ դրուատելով Խ. Ռուսաստանի դերը, Չերազ հետեւեալը ըսաւ ի մէջ այլոց. «... Տեղահանութիւնն ու ողբերգութիւնները անապատի ու գերեզմանատան փոխեցին մեր Հայրենիքը, սակայն հայութեան մոխիրներուն մէջէն Ռուսաստանը ծնաւ իբրեւ փիւնիկ: Այժմ հոն է մեր մխիթարութեան աղբիւրը, մեր յոյսերուն խարիսխը: Օգնե՛նք այդ երկրին՝ ի՛նչ վարչաձեւի տակ ալ ըլլայ անիկա: Վարչաձեւը առօրեայ է (ըսել կ'ուզէ գնայուն է), Հայրենիքը՝ յաւիտեան:

Այս յոբելեանին առիթով հաւաքուած 200 հազար ֆրանքը Չերազ կը յանձնէ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան այն պայմանով, որ այդ գումարին միայն տոկոսը ստանայ մինչեւ իր մահը, որմէ ետք ամբողջ գումարը նուիրաբերուի Հայաստանին՝ Չերազի անունով վարժարան մը կառուցանելու նպատակով:

Այստեղ՝ գլխաւոր հարցումը.- Արդեօ՞ք գործադրուեցաւ ու իրականացաւ Մինաս Չերազի այս փափաքը, որովհետեւ Հայկական Սովետական Հանրագիտարանը գրողին կենսագրական տողերուն մէջ ակնարկութիւն իսկ չ'ըներ անոր այս փափաքին:

Ըստ անստոյգ աղբիւրներու, 1936-ին, Փարիզէն Երեւան բերուած Կոմիտասի աճիւնին (քովիկը թաղուած էր Չերազի աճիւնին) հետ կը բերուի նաեւ Մինաս Չերազի աճիւնը եւ հանդիսաւորութեամբ կը թաղուի ու կ'ամփոփուի Նուպարաշէնի դպրոցի բակին մէջ, որ ներկայիս կը կրէ Ղեւոնդ Ալիշանի անունը: Սակայն տարի մը ետք՝ խորհրդահայ մտաւորականներու եւ արուեստի գործիչներու դէմ եղեռնակոծ տարին ու յատենի վարչակարգի ղեկավարութեան կարգադրութեամբ, Չերազի աճիւնը կրկին կը հանուի դպրոցին բակէն ու կը տարուի անյայտ ուղղութեամբ, հետեւեալ զրպարտութեամբ. «Դաշնակի գերեզմանն այստեղ ի՞նչ գործ ունի»:

Յետագային, Չերազի եղբօր թոռնուհին՝ Բիւրակն Չերազ կու գար պարզելու, թէ մեծ գրագէտին աճիւնը թաղուած է ներկայիս Նուպարաշէնի հիւսուածեղէնի գործարանի տարածքին, անմշակ ու ամայի վայրի մը մէջ:

Մինաս Չերազի անյայտ գերեզմանին նման, աշխարհի անյայտ խորշերու մէջ ցաւատանջ կը տառապին աճիւնները Եղիշէ Չարենցի, Ակսէլ Բակունցի, Վազգէն Շուշանեանի, Յակոբ Պարոնեանի եւ այլ մեծերու, որոնք իրենց անմահ գործերը կտակեցին հայ ժողովուրդին ու սերունդներուն՝ առանց անոնցմէ ստանալու գէթ վերջին անդորրն ու պաշտպանութիւնը իրենց յաւիտենական նիրհի, զանազան պատճառներով:

Ի՜նչ ըսենք, դժխե՜մ նսեհ հայ գրողի, որ փոքր դամբանի մ'իսկ արժանի ըլլալու նշանը չունի:     

«ԾԱՂԻԿ» Գրական Ազգային հանդէս – Պէյրութ

dzaghig2004@yahoo.com